3. Bəzən bir kitab sadəcə kitab olmur. Sətirlərdən süzülüb ruhlara çökür, içindəki cümlələr qəzet manşetlərinə deyil, tarixə düşür. “Uncle Tom’s Cabin” – yəni “Tom Dayının Daxması” – məhz o cür əsərlərdəndir. Yazıçısı Harriet Beecher Stowe bəlkə də sadəcə köləliyin necə bir zülm olduğunu göstərmək istəmişdi. Amma nə oldu? Abraham Lincoln-un dediyinə görə, “böyük savaşı başladan qadın” oldu. Və bu bir zarafat deyildi.

19-cu əsrin ortalarında ABŞ cəmiyyətinin vicdanını oyadan, ağları utandıran, qaraları düşündürən, dünyanın qalanına isə “ədəbi etiraz necə olar?” sualını cavablayan bir əsər idi bu. Bəli, bu gün Netflix-in dramatik serialları kimi viral olmaya bilərdi, amma o dövr üçün bir kült hadisə idi.

Kitab çapdan çıxan kimi yalnız mütaliə sevərlərin yox, ictimai rəyin oxucu klubuna çevrildi. Evdar qadınlar bu kitabı oxuyub ağlayırdı, senatorlar bu kitabdan sonra susmağa utanırdı, kölə sahibləri isə kitabı qadağan etməyə çalışırdı — çünki hər satırında bir üsyan vardı. Bu, kimin üçünsə bir roman, kiminsə isə əlindən alınmış qamçının dəyişik forması idi.

Kitabın baş qəhrəmanı Tom Dayı — təmkinli, inamlı və sarsılmaz bir əxlaqın simvoludur. Hətta ironikdir ki, əsərdəki ən güclü müqavimət silah-sursatla yox, daxili ləyaqətlə göstərilir. Döyülür, satılır, aşağılanır... amma əsla düşmənin ruhuna bənzəmir. Yəni o klassik “mən azadam çünki ruhum azaddır” tərzi. Həm romantik, həm də dağıdıcı dərəcədə gerçək.

Əsər 1852-ci ildə nəşr olunandan sonra ilk ilində 300 min nüsxədən çox satıldı – təkcə ABŞ-da. 60-dan çox dilə çevrildi, teatr səhnələrinə uyarlandı, karikaturaları çəkildi, hətta bəzi kilsələrdə vaaz əvəzi oxundu. Bəli, bəzi keşişlər bu romanı incildən sonra ikinci kitab kimi təqdim edirdi. Təsəvvür et: bir romanla həm kitabxanaya, həm də barrikadaya düşmək.

Bəziləri deyir ki, bu roman olmasaydı, ABŞ-da köləlik bu qədər tez ləğv olunmazdı. Bəlkə də doğrudur. Amma bir məsələ dəqiqdir: ədəbiyyat bəzən sadəcə söz oyunu deyil, siyasi hadisənin proloqu ola bilər. Və Harriet Beecher Stowe bunu yalnız qələmiylə etdi.

Əsəri oxuyanda düşünürsən — “axı bu qədər sadə dillə bu qədər böyük təsir necə yaratmaq olar?” Cavab budur: söz ürəkdən çıxanda, sarsıtmağa heç publisistik pafosa ehtiyac olmur.

Sonda onu da deyim ki, bu əsəri oxumaq təkcə ədəbi zövq məsələsi deyil, insanlıq testi kimidir. Oxuduqdan sonra nə hiss etdinsə, sən ordasan.