kellhoun ən məşhur təcrübəsi

kainat 25: siçanlar üzərində eksperiment

sosial təcrübə çərçivəsində siçanların populyasiyası üçün ideal şərait yaradılmışdı: limitsiz yemək və içki, yırtıcı və xəstəliklərin olmadığı məkan, və nəsil artımı kifayət qədər sahə. buna baxmayaraq nəticədə bütün siçanlar məhv oldu.

amerikan alim-etoloq conn kelhoun xx əsrin 60-70ci illərində bir sıra təcrübələr aparmışdı. təcrübə obeykti kimi kelhoun gəmiriciləri seçsə də, təbii ki bütün təcrübələrdə olduğu kimi əsas məqsəd bəşəriyyətin gələcəyinə dair proqnozlar vermək idi. gəmiricilərin üzərində keçirilən müxtəlif təcrübələrdən sonra yeni “davranış çanağı” terminini elmə gətirmişdi. “davranış çanağı”- sıxlıq və əhalinin sayının normadan çox olması şəraitində destruktiv və azğın davranışa keçidi bildirir. 60-cı illərdə yaşanan beybi-bumdan sonra insanlar əhalinin bu qədər artmasının hansı nəticə verəcəyi haqqda düşünüməsi conn kelhounun təcrübələrini daha da aktual etdi.

kellhoun özünün ən məşhur təcrübəsini 1972ci ildə milli psixoloji sağlamlıq institutu ilə birgə keçirmişdi. “kainat 25” təcrübəsinin əsas məqsədi əhali sıxlığının gəmiricilərə necə təsir etdiyini öyrənmək idi. kellhoun laboratoriya şəraitində siçanlar üçün əsl cənnət yaratmışdı. 2x2 metr ölçülü çənin daxili siçanlar üçün əsl nağıl idi: daima olaraq siçanlar üçün +20c tempratur saxlanılırdı, içki və yemək həddindən artıq idi, dişilər üçün çoxlu sayda yuvalar qurulmuşdu. hər həftə çən təmizlənir və təmiz şəraitdə saxlanılırdı. mümkün ola biləcək infeksiyaların yayılmasının qarşısı tamamilə alınmışdı. təcrübə siçanları daima veterinarların nəzarəti altında idilər. yemək sistemi o qədər yaxşı düşünülmüşdür ki, 9500 siçan narahatlıq yaratmadan eyni anda qidalana bilərdilər. həmçinin, 6144 siçan heç bir problemsiz eyni anda su içə bilərdi. siçanlar üçün yer lazım olandan qat-qat artıq idi. ilkin problemlər yalnız 3840 siçan olacağı təqdirdə yarana bilərdi, lakin təcrübənin sonuna qədər çəndə ən çoxu 2200 siçan olmuşdu.

təcrübə 4 sağlam cüt siçanın çənin içinə qoyulmasından başlanır. siçanlara cənnətə düşdüklərini başa düşmək və sürətlə artmaları üçün uzun müddət tələb olunmadı. dərk etmə müddətini kellhoun “a” fazası adlandırmışdı, lakin ilk uşaqların yaranması ilə ikinci- “b” fazası başlandı. ideal şərait yaradılmış çəndə hər 55 gündən bir siçanların sayı iki dəfə artır. lakin təcrübənin 315-ci gündən başlayaraq nəsil artımı prosesi zəifləyir, və artıq siçanların sayı yalnız 145 gündən bir iki dəfə artırdı. bununla da “c” fazası başlanır. bu zaman çəndə 600-ə yaxın siçan yaşayırdı, müəyyən bir iyerarxiya formalaşmış və sosial həyat yaranmışdı. fiziki olaraq əvvəlkindən daha az yer var idi.

artıq müəyyən “səfillər” qrupu yaranmışdı. onlar çox vaxt mərkəzə sıxışdırılaraq aqressiyanın qurbanına çevirildilər. “səfillər” qrupunu dişlənilmiş quyruqlarına, didilmiş yununa, bədənlərindənki qan izinə görə ayırd etmək mümkün idi. səfillər əsasən siçan iyerarxiyasında özlərinə sosial vəzifə tuta bilməyən cavan nəsil siçanlarının nümayəndələri idi. sosial vəzifə tutmaq probleminin əsas səbəbi bu cür izah olunurdu: ideal şəraitdə siçanların uzun müddət yaşayır, qocalan siçanlar cavanlar üçün yerləri boşaltmırdıar. ona görə də çəndə dünyaya gələn cavan siçanlar daha çox aqressiya qurbanına çevrilirdilər. qovulmadan sonra erkəklər psixoloji cəhətdən sınır, öz hamilə dişilərini qorumaqdan imtina edir və hər bir sosial vəzifəni yerinə yetirməkdən boyun qaçırırdılar. onlar ara-sıra digər “səfillər” qrupuna aid olan siçanlara hücum edə bilirdilər.

dünyaya uşaq gətirməyə hazırlaşan dişilər daha da aqresivləşir, erkəklərin passivliyi nəticəsində onlar daha da təhlükəyə açıq olurdular. bunun nəticəs kimi dişilər öz nəslini qorumaq uğrunda tez-tez dalaşırdılar. nə qədər paradoksal olsa da, aqressiya təkcə ətrafdakı siçanlara deyil, öz uşaqlarına qarşı da yönəlirdi. tez-tez dişi siçanlar öz uşaqlarını öldürür və sonra dünyaya uşaq gətirməkdən imtina edirdilər. bunun nəticəsi kimi doğum kəskin azalmış, gənc nəslin ölümü isə sürətlə artmışdı.

artıq sonuncu- “d” fazası və yaxud conn kellhounun adlandırdığı kimi ölüm fazası başlanırdı. bu fazanın əsas simovlu yeni tip siçanların- “gözəl”lərin meydana gəlməsi ilə xarakterizə olunur. bu kateqoriya siçanlara ərazi və dişi üçün döyüşməkdən imtina edən, konfliktlərdən yan keçən, passiv həyat tərzi sürən erkəklər daxil edilirdi. “gözəllər” yalnız yeyib, içir və öz qaldıqları yeri təmizləyirdilər. onlar hər hansı bir sosial vəzifəni icra etməkdən və konfliktlərdən uzaq dururdular. onlar bu adı digər siçanlardan fərqli olaraq bədənlərində olmayan qan izlərinə görə almışlar. onlar narsizmi, özlərinə olan sevgisi sərhəd tanımırdı. ən təəccülbüsü isə, “gözəllər”in nəsil artımından imtina etmələri idi. bu kateqoriya siçanlar və tək qalan dişilər çənin daha yuxarı hissəsində yerləşən yuvalara qalxaraq çoxluq təşkil etməyə başladılar.

tədricən gənc nəsil arasında ölüm halı artaraq 100%-ə çatdı, hamilə olan dişilərin sayı 0-a endi. ölüm ayağında olan siçanlar homoseksualizm və aqressiyaya meylli olurdular. hannibalizm yaranarırdı, dişi siçanlar yem bolluğuna baxmayaraq öz uşaqlarını böyütməkdən imtina edir və onları yeyirdilər. siçanlar sürətlə ölürdülər, və təcrübənin 1780-cı günündə siçan cənnətinin sonuncu sakini öldü.

ən maraqlısı isə odur ki, con kellhoun bir neçə “gözəl”i və tənha dişini ümumi qrupdan ayıraraq digər bir ideal şəraitdə olan çənə yerləşdirmişdi. heç bir azğınlıq və aqressiya müşahidə olunmurdu. əslində, “gözəllər” və tənha dişilər üçün, təcrübənin əvvəlində olan 4 cüt siçan üçün yaradılan şəraitin tamamilə eynisi yaradılmışdı. buna baxmayaraq, həmin 4 siçan sürətlə artıb, sosial struktur yaratmışlarsa, sonradan formalaşan “gözəllər” və tənha dişilər öz vərdişlərindən əl çəkmədilər. nəticədə yeni hamiləlik olmamış və siçanlar qocalıqdan ölmüşlər. qəribə səslənsə də siçanlar ideal şəraitdə məhv olmuşlar.
con kellhoun təcrübənin nəticəsi kimi iki ölüm nəzəriyyəsini yaratmışdı. “birinci ölüm”- ruhun ölümüdü. yeni doğulanlara siçan cənnətinin sosial iyerarxiyasında yer tapılmadığında, sosial vəzifələrin çatışmazlığı, köhnə və yeni nəsi arasında açıq mübarizə və kəskin aqresiya müşahidə olundu. əhalinin artması, sıxlığın artması, fiziki kontaktların artması- bunların hamısı kellhounun fikrincə yalnız sadə şeyləri bacaran siçan tiplərinin yaranmasına səbəb oldu. yemin, suyun bol olduğu, xəstəlik və yırtıcılardan uzaq olan şəraitdə siçanların çoxu yalnız yeyib, içir və özlərinin qayğılarına qalırdılar. siçan adi heyvandı- onun üçün ən çətin həyat tərzi dişinin qayğısına qalmaq, ərazi uğrunda mübarizə aparmaq, nəsli davam etdirməkdi. psixoloji cəhətdən sınan siçanlar yuxarıda sadalananların hər birindən imtina etmişlər. kellhoun mürəkkəb davranışlardan imtinanı- birinci ölüm və ya ruhun ölümü adlandırırdı. ilk ölümdən sonra ikinci- fiziki ölmün gəlməsi isə sadəcə zaman məsələsi idi. ruhun ölümündən sonra hətta cənnət şəraitində belə siçanlar fiziki ölümə məhkumdurlar.

bir dəfə kellhoundan “gözəllər” qrupunun yaranmasının səbəbini soruşduqda o, insan ilə birbaşa analogiya aparmışdı. c.kellhoun bildirmişdi ki, insanın əsas cəhəti- daima təyziq, stress və gərginlik şəraitində yaşamaqdı. mübarizədən imtina edən siçanlar, ən primitiv davranışları seçərək autistik “gözəllər”ə çevrilirlər. “gözəllər” ən sadə- yemək və içmək davranışları ilə həyat sürür, dişinin qayğısına qalmaq kimi mürəkkəb davranışlar haqqda düşünmürlər.

kellhoun bu siçanları bəzi müasir kişilərlə müqayisə edərək bildirir ki, insan həyatı üçün ən vacib şey təyziqdən, gərginlikdən qaçmamaqdı. əgər təyziq altında yaşamaqdan və gərgin həyatdan imtina etsək öz “ilk ölümümüz”ə yol açırıq. təcrübələr isə ikinci ölümün yalnız vaxt məsələsi olduğunu göstərir.

bəs nəyə görə təcrübənin adı “kainat 25” idi? bu corc kellhoulun siçanlar üçün cənnət yaratmağın 25ci cəhdi idi. buna qədər də bütün təcrübələrdə bütün siçanlar məhv olmuşdu.

rusları bəyənməmə səbəbləri

deməli 24 noyabr türkiyənin öz serheddine girmiş rus təyyarəsini vurmasından sonra hər iki ölkənin vətəndaşlarının reaksiyasına diqqət yetirdim.demeli ruslar özlərinə yaraşan şəkildə yenə türkiye firmalar ve zavodlarına hücumlar təşkil etməklə guya neçə illik intiqamlarını aldıqlarını, bu şəkildə də alacaqlarını deyirdilər. öz də bu binəvalar doğurdan da elə bilirlər ki, dünya rusiyadan ibaretdir.türkler ise hemişeki kimi muharibe isdeyir.indi bu klavyatura qarşısındakı reaksiya olsa belə, bu iki millət arasındakı fərqləri açıq şəkildə göstərir. rusların başında prezident vladimr putin tam 15 ildir ki tek hakimiyetliyini qoruyur ve bunu ele ustalıqla edir ki rus milleti de az qala razıdır onun hakimiyetinden,pisin yaxşısı deyek bir sözle,çunki ölkesinde muxalifete diz çökdürmüş diktatordur.bunun eksine türkiyede pis-yaxşi parlament mövcuddur,hakimiyet üçün her seçim vaxtı afişler,tezahuratlar,mitingler keçirilir.yeni xalqın öz müqedderatını hell etmek haqqı var.məsələnin amması isə, yanaşma tərzindedır.türklerin özlerine mexsus merdlikleri hiss olunur. bundan evvelki 1 ay erzinde de defelerle rusiya serheddi pozduguna göre xeberdarlıq edilse de,türkiye seçim dövründe idi ve hökümet qurulmadığına göre sert addım ata bilmirdi.bir sözle ruslar elini qolunu yellede yellede bakıya-1990 20 yanvar,gürcüstan-8 avqust 2008, ukrayna-12 noyabr 2014 de girdiyi kimi türkiye serheddini poza bilmeyeceyini başa düşdü.ve başbakan davutoğlunun: "hava ve kara sınırlarımızı kim ihlal ederse ona karşı her türlü tedbiri almak hem uluslararası hakkımızdır hem de ulusal görevimizdir.
buradan da bütün dünyaya uluslararası kamuoyuna şu çağrıda bulunuyorum. gelin suriye’deki yangını söndürelim. bunun yerine bayırbucak türkmenlerine, araplara kürtlere türkmenlere ateş yağdıran kim olursa olsun, ister suriye rejimi, ister terör örgütleri, isterse dışardan mesajımız açıktır. suriye halkı barış ve onur içinde yaşama hakkına sahiptir" sözleri ile türkiyenin qaz enerjisijin böyük hissesini aldiği rusiya ile elaqelerinin keskinleşeceyini bildiyi halda , türklerden ve ezilenden yana olduğunu gösterir.rusiya ise batmış ekanomiyasını ortadoğuda özüne yeni bazar yaratmaq sureti ile canlandırmaq niyyetinde idi.ve bunu türkmenlere soyqırım ederek öz torpaglarından didergin salıb,orada öz müttefiqi olan kürd dövleti yaratmaq sureti ile etmeye çalışırdı.bele çıxır ki rusiya keçmişden buyana heçde deyişilmeyib, evvelerde soyğunçu idi,indide soyğunçudur,evveler de işğalçı idi,indide işğalçıdır,evveller de türkleri sevmeyibler görünen odur ki,indide sevmirler.
elave: 25 noyabr 2015. ruslar türkiyeye aid,suriya qaçqınlarına geden 20 eded tırı havadan zerbe ile yandırdılar.buda rusların beynelxalq qaydalara nece "riayet etdiyini" gösterir,ve nece leyaqetsiz olduğunu bir daha açıqlayır

tqdk imtahanında birinci olmama səbəbi

tqdk birincisi kimdir? veyaxud, men niye tqdk birincisi olmadım?
-tqdk birincisi 5 fenden 25 eded,toplamda 125 eded sualı 125 deqiqede hell etmiş şagirddir.imtahanda heyecanlı olmayıb,stressli olmayıb,bir sualı bele sehv oxumayıb,her bir sualı bir deqiqe içinde cavablayıb,istisnasız!
o 125 deqiqe içinde bir defe de qollarını bele açıb gerneşmeyib,heç burnunu da qaşimamışdır.ve bu gencin 18 yaşı var.günde 18 saat ders çalışacaq qeder beyni boşdur,heçbir düşünce beynini işğal etmeyib,heçbir mövzuda başında maraq yaranmayıb,komputer oyunlarını burax heç internete de girmeyib.hetta sinifden bir qıza aşiq olmayıb ki konsantrasiyası pozulsun.heçbir düşünce axımına maraq göstermeyib,heçbir düşünce yaradıb erseye getirmemişdir.
sadece ve sadece test hell edib.18 yaşında dünyanı tanıyan bir gencin dünyasını işğal edecek heçbirşey onun dünyasına girmeyib.ve bu genc efsuslar olsun ki azerbaycan birincisidir.
ıstediyi universitete girerek akademik tehsil alacaq,bir senete yiyelenecek,işe girib heyatını keçindire bilecek veziyetdedir indi..istese senet istese düşünce istese elm adamı ola biler..
yaxşı,bir sual verecem..
hansı beyinle? bir robot ile qarşı qarşıyayıq? yoxsa müeyyen ehateler terefinden seçilmiş adi bir genc ile mi? normal bir gencin heyatının baharını heçe sayaraq bucür çalışmağı,oxumağı mümkündürmü?
bes onminlerle gencin meyus olduğu bir imtahanda en xırda bele gerginlik yaşamaması?
bu şekilde bir sistem ile ölkenin bacarıqlı,idealist ve istedadlı yüz minlerle gencini heyata küsdürdükleri ve bele aciz gencleri robotlaşdıraraq geleceyin əhəmiyyətli adamları deye aldatdıqları üçün,bu sistemi quranlar da, heyata keçirenler de,bu ölkeye xeyanetin en böyüyünü edibler ve hazırda etmekdedirler.

yaltaqlıq

qədim mütəfəkkirlərdən kimsə deyib ki, yaltaqlıq - alçalaraq hakimiyyət qazanmaq sənətidir.. axır-əvvəl bu bir sənət olduğna görə yaradıcılıq tələb edir. bizim yaltaqlar bir-birinin ağzından su içmiş kimidilər, fərqlilik yoxdu. oların şeirlərini bir kitaba yığsalar oxuyanlar elə bilər ki hamısını bir adam yazıb. bu cür yaltaqlıq öz ünvanında ikrah doğurur. nə vaxtsa bir qıza göndərdiyin sevgi şeirlərini indi eynilə götürüb başqa bir qıza göndərəsən və bu qız bilə məsələni. iyrənər. yaxud, fahişə deyə ki mən bu cür nəvazişi yalnız sənə göstərirəm, ama sən bilirsən ki yalan deyir. xülasə, yaltaqlıq olunan adam yaltaqlıqdan o zaman babat zövq alır ki, yaltaqlıq məhz onun şəxiyyətinə yönəlikdi, bənzərsizdi, şablon deyil. misal üçün, bölgələrə gedəndə ilham əliyevin qarşısına köhnə kadrlar çıxarılır. onlar bir zaman heydər əliyevin qarşısında etdiklərini eynilə təkrar edirlər. dəfələrlə diqqət etmişəm ki məllim xoşlanmır. onun ürəyi başqa cür tələb edir. sənətkarca yaltaqlıq odur ki, ünvanın qəlb dərinliklərinə girirsən, zəif damarlarını tutursan, naxışlar vurusan, adamı əridirsən, dərin zövq alır. və təbii ki bu zövqə görə mükafat labüddür