1. türklərin delirmek dediyi proses. uşaq vaxtı məhləmizdə bir dayday var idi. bildiyin dəli idi. sonra evdəkilər həmişə deyirdi ki o təhlükəlidir zad. bəzən yazığım gəlirdi. o vaxtdan şey olub. dəli olmağı saçı başı dağınıq nə bilim əski üskü paltarlarla küçələrdə yerimək kimi algılamağa başlamışıq. sonra təbii yaş artdıqca oxuyub elədik və az-çox psixiatriya haqqında öyrənəndən sonra bunu bildik ki, bəs əslində dəli deyə bir termin yox imiş elmi lüğətdə. ümumiyyətlə tək növü yox imiş bu dəliliyin. sonra bir şey daha öyrəndik. dəli olmaq, havalanmaq halusinasiyalar görmək, şiddətdən istifadə etmək, paranoyak olmaq ya da küçələrə düşüb boş-boş gəzinmək deyilmiş. bunlar işin sonrası imiş. əslində çox sakit, ağlı başında ola-ola havalanırmışıq. o artıq havalandığımızı, ağlımızı itirdiyimizi anladığımız vaxt var ha? bax o vaxt pozurmuşuq sakitliyi, başlayırmışıq xəyali dostlar yaratmağa, həqiqi dostlarımızdan şübhələnməyə və ən son intiharı düşünməyə. o dövrə elmi termində psixoz deyilirmiş. hər halda dəli olmaq, havalanmaq nədir anladıq.

bəs dəliliyin müsbət tərəfləri var mı? məsələn erasmusa görə var imiş. adam oturub kitab yazıb ala. bir neçə əsr əvvəl avropada havalanmaq istəsən sonun yəqin ki dəhşətli bir edam olacaqdı. çünki xristian inancına görə içinə şeytan girmiş və tanrı tərəfindən lənətlənmiş bir günahkar idin. ancaq sonraların reformu ilə havalanmaq rahatlaşdı. artıq bu tip bədbəxtlər üçün dəlixanalar yaradılmışdı, təzə müalicə metodları kəşf edilmişdi. bu dəlilik sözü o vaxtlar ortaya çıxmışdı yəqin. hər psixoz vəziyyətə yapışdırırdılar bu sözü. yüz il əvvəl öyrəndik ki, əslində havalanmağın min bir formasından biri və ən mürəkkəbi şizofreniya imiş. havalı adı var. şizofrenlər daxili parçalanma, həqiqi və xəyal arasında incə əlaqənin qopması kimi halları yaşayırlarmış.

sonra dedik ki bəs görəsən niyə havalanırıq? bəlkə də, dözmürük bizi yetişdirən ailələrə, normalarla davranmağa vadar edən qaydalara ya da problemlərə və bir anda o sakitliyi pozub psixoza keçirik? bu elmi açıqlamadan çox romantik bir hipotez idi. insanlar sistemə, problemlərə qarşı baş qaldırır və bunu havalanma adlandırırıq. sonra elmin inkişafı və verdiyi açıqlama göstərdi ki, əslində havalanan insanlar doğuşdan havalanmaya uyğun bir beyin ilə doğulur. yeniyetmə yaşlarında biraz üzə çıxır və sonrakı illərdə bütün sakitlik pozularaq şəxs havalanır.

yəni əgər dəli olmaq üçün uyğun bir beyin ilə doğulmamışıqsa heç vaxt dəli olmayacağıq. bəxtimi sikim. dəli olmaq niyə yaxşıdır ala? niyə bu qədər filmlərdə, hekayələrdə, orda-burda tərifləyirik bu qədər? şəxsən niyə bütün hüceyrələrimlə dəli olmaq istəyirəm? çünki özümü idarə etməkdən, uyğun davranmaqdan məsələn küçəyə çıxan vaxt əynimə ancaq səliqəli şeylər geymək məcburiyyəti daşımaqdan, mütləq sosial olmaq məcburiyyətindən (çünki insan sosial heyvandır) və s. səbəblərdən yoruluram. siz bəlkə bilmirsiz. bizim beynimiz təkamül vaxtı çox qəribə bir anksiyete pozğunluğu inkişaf etdirib: idarəni itirmək qorxusu. oturub ciddi-ciddi fikirləşsəz bəlkədə bütün mövcud hərəkətlərimizin altında bu qorxu yatır. bəs dəli olsaq? içini sikim dəli olsaq bu anksiteye pozğunluğunu dəf etmiş olacayıq çünki artıq kontrola ehtiyac qalmır. məncə dinlərin dəliləri cəzalandırma səbəbi təsadüf deyil. idarəni itirmək qorxusunu dəf etmiş biri heç bir dinə lazım deyil.

əgər havalanmaq üçün yetəri qədər uyğun beyinə sahib deyilsizsə həmişəlik sakitlik, idarəni itirmək üçün tək yol olaraq ölüm qalır. (bax: intihar etmək)