71. hər şeyin başlanğıcının ilki və səbəbkarı, əzəliyyət və sonsuz qüdrət sahibi, yaradıcı. tanrının tarixi çox qədim vaxtlara söykənir. insanlığın başlanğıcından bəri, əsrlər boyunca fərqli dinlərdə, fərqli cəmiyyətlərdə müxtəlif adlarla çağırılmışdır. yəhudilərin tanrısı yehova idi. lakin baxdıqda bilməyən və bəzi şeylərə gücü yetməyən bir tanrı təsviri görə bilərik. xristianlarda isə vəziyyət tamamilə qarışıqdır. it yiyəsini tanımır, belə də deyə bilərik. bəziləri tanrının özünü sadələşdirmək üçün üç fərqli bucaqda- üç uqnumla təqdim etdiyini deyir, bəziləridə tanrı özünün başa düşülməyinin imkansızlığını göstərmək üçün üç uqnum deyə bir məntiq pozulmasını ortaya sürdüyünü iddia edir. qədim dinlərin bəzilərindəysə tanrının göstərilənlərdən tamamilə uzaq olduğunu, onu sadəcə düşünərək öz içimizdə tapa biləcəyimizi deyirlər. digər bir dində isə, tanrının başa düşülməsini asanlaşdırmaq üçün bütləşdirmiş, bütün üzərindəki işarələrə, xüsusiyyətlərə əsasən simvolik bir məna daşıdığını demişlər. bir qisim isə tanrının kainatı yaradıb kənara çəkildiyini, içi insanlar qarışıq ümumiyyətlə bunlarla maraqlanmadığını deyir, etdiyimiz duaların mənasız olduğunu bildirirlər. hər cəmiyyət öz tanrısının gerçək olduğunu iddia etmişdir. bütün dinlərə nəzər saldıqda hərəsinin özünə məxsus bir tanrı anlayışı olduğunu asanlıqla görə bilərik. ancaq qaçılmaz bir faktdır ki, bütün dinlərdə tanrının keyfiyyətləri az çox bir-birinə oxşayır, bənzərlik daşıyır. ümumiyyətlə insan adlı canlı tanrını bəsitləşdirmək adıyla tanrını ya çox acizləşdirib təhqir etmiş, ya da mürəkkəbləşdirib daha da çətin vəziyyətə salıb insanlıqdan uzaq hala salmışdır. şəxsi fikrimə gəldikdəysə, mükəmməl tanrı anlayışını islam dinində gördüm. tanrı anlayışının insan oğlunun ilk zamanlarda hansı halda olduğunu dəqiq bilmirik. lakin bir şey dəqiqdir ki, tanrı özünü tanıtmaq, xatırlatmaq üçün cəmiyyətlərə öz elçilərini göndərmiş, insanlar isə öz təxəyyüllərinə uyğun onu dəyişdirmişdir. hər nə qədər dəyişdirilmiş olsa belə, köhnə mətnlərə baxdıqda tanrının müqəddəsliyini, kəlməsini az da olsa tapmaq mümkündür. son din islam isə nöqtəni qoyaraq dağılmış vəziyyəti toparlamağa çalışmışdır, belə də deyə bilərik. orginal olan/mükəmməl olan tanrı təsvirini son dində göstərmişdir. tanrı təkdir, ehtiyacsızdır, bir o qədərdə mərhəmətlidir ki, varlıq aləmini hələdə əlində tutub idarə edir. fərqi yoxdur istər tərsinə olsun, tanrı qəddar olsun və insanlara haqsız yerə zülm etsin bu yenədə onun var olmadığına bir sübut deyil. nəticə etibarıyla o əzəlidir, yəni ilk olandır, oyunun qayda qanunlarını qoyan odur. bütün bunları düşündükdə ibadətkarların gözyaşlarının boş yerə olmadığını anlamaq mümkündür. bağışlanma diləməyin mənasız olmadığını başa düşmək olur. eləcə də o təkdir, ondan başqa ilah yoxdur, başqa tanrılarda olsaydı əgər, deməli onlar aciz olardı, aralarında çaxnaşma olardı. çünki ilk səbəb ilkdir, təkdir. əzəliyyət sahibi hər daim yalnızdır. bir o qədərdə həm anlaşılmaz, həmdə anlaşılandır. onun varlığı elmi sübutlarla heç cür sübut edilə bilməz. onun varlığının dərk edilməsi sadəcə boşa çabalamaq deməkdir sadəcə. insanın şüurundan, düşüncəsindən çox-çox üstündür, tamamilə fərqli cinsdir. biz sadəcə tanrının işığını/nurunu görə bilərik ki, bu da onun özünü bəsitləşdirmək yollarından biridir ki, buna vəhy də demək olar. eynilə musa peyğəmbərlə danışdığı kimi. orda musayla danışan tanrı özünü "gizlətmişdi". musa ona özünü göstərməsi üçün xahiş etsədə, tanrı buna dayana bilməyəcəyini demişdir və nümunə olaraq özünün nurunu dağa salaraq onu paramparça etmişdir. sonra musanın ürəyi getmiş, və onu öz aciz zehniylə anlamağın mənasız olduğunu anlamışdı. bütün bu hekayələrin biz insanlara gəlib çıxması təbiiki əbəs yerə deyil. qədim qaynaqlara nəzər salmalı, dərs çıxarmalıyıq. çünki insan acizdir, hər daim öyrənməyə açıqdır, bir o qədərdə unutqandır. tanrı qarşısında sadəcə qorxuyla dayanmalı və dua edilməlidir. çünki insanla tanrını bir birinə bağlayan sadəcə istək/duadır. çünki o insan bilməsə belə, hər zaman insana yaxındır biləndir. səhərə kimi yaza bilərəm burda amma çalışdığım qədər bəsitləşdirmək istədim bu mövzunu.