7. nəsimi haqqında olan bir yazımı sizinlə də paylaşmaq istəyirəm. "həqq məndədir" dediyi üçün dövrünün din adamları tərəfindən təqib olunmuş şairin ideyalarını dini baxımdan analiz etməyə çalışmışam. sözlük yazarlarının çoxu allaha inanmasa da, yəqin ki, onlara da maraqlı olacaq.



həqq məndədir


bu barədə çoxdan düşünürdüm və həmişə də yazmaq istəyirdim. bir neçə gün bundan əvvəl oxuduğum bir statusdan sonra artıq yazmaq qərarına gəldim…

zǝrrǝ mǝnǝm, günǝş mǝnǝm, çar ilǝ pǝncü şeş mǝnǝm.
surǝti gör bǝyan ilǝ, çünki bǝyanǝ sığmazam.

azərbaycanın dahi şairlərindən biri olan nəsiminin yazdığı bu misralarda kainatın ən mükəmməl varlığı olan insandan söhbət açılır. nəsimi insanı ən üstün varlıq olaraq göstərdiyi və “həqq mənəm” dediyi üçün dövrünün din adamları tərəfindən kafir elan edilmiş və diri-diri dərisi soyularaq edam edilmişdir.

bu məsələyə hər insan bir cür yanaşa bilər, ancaq nəsiminin əsərlərindən xəbərdar olan hər kəs başa düşür ki, o doğrudan da dahi olub. onun fəlsəfəsi də çox dərindir. bu gün nəsiminin əsərlərini araşdıran alimlər də, onun əsərlərini oxuyan oxuyucular da başa düşür ki, “zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncü şeş mənəm” deyəndə nəsimi kainatı əmələ gətirən zərrəciklərdən, günəşdən, dörd əsas ünsürdən (çar), insanın beş hissindən (pəncü) və fəzadakı altı istiqamətdən (şeş) danışır. “mənəm” dedikdə isə bütün bu sirrlərin açarının yalnız insanda olduğunu bildirmək istəyir. ümumiyyətlə, nəsimi fəlsəfəsində “kamil insan” anlayışı vardır. yəni ki, vaxt gələcək insan kamil olacaq və kainatın sirrlərinə yiyələnəcək. bu misranın açılışı belə izah olunur.

bəs görəsən nəsimi “həqq mənəm” dedikdə nəyi nəzərdə tuturdu? doğrudanmı o, insanı həddindən artıq üstün görürmüş və bununla da onu ilah olaraq qəbul edirmiş? “həqq mənəm” və “həqq məndədir” ifadələri bir neçə mənada izah oluna bilər. birincisi, dünyada haqq-ədalətin kamil insan tərəfindən bərqərar olunacağını demək istəyir. ikincisi, “mən həqqəm” yəni mən düz deyirəm, haqqlıyam, siz isə cahilsiz mənasını verə bilər. nəsimi həmişə “cahil insan” və “kamil insan” ifadələrini işlətmişdir.

üçüncüsü isə “həqq məndədir” deyərkən birmənalı olaraq allahın insanda olduğunu demək istəməsidir, hansı ki, elə bu məsələ ətrafında düşünərək bu yazını yazmağı qərara almışam.


diqqətimi çəkən bir quran surəsində belə yazılır:

28 - “(ya rəsulum!) xatırla ki, bir zaman rəbbin mələklərə belə demişdi: “mən quru və qoxumuş (dəyişib başqa şəklə düşmüş) qara palçıqdan insan yaradacağam!

29 - mən ona surət verib ruhumdan üfürdüyüm zaman siz ona (ibadət yox, təzim məqsədilə) səcdə edin!”

30 - bundan sonra mələklərin hamısı ona (təzim məqsədilə) səcdə etdilər.

31 - təkcə iblisdən başqa! o, səcdə edənlərlə birlikdə olmaqdan imtina etdi.

hicr surəsi: 28-31-ci ayələr


bu ayə ilə bağlı müxtəlif yerlərdə müxtəlif izahlar yazılıb. ayədə bildirilir ki, allah insana can vermək üçün öz ruhundan üfürmüş və sonra da mələklərə ona səcdə etmələrini, yəni onu özlərindən üstün olaraq qəbul etməyi və hörmət əlaməti olaraq təzim etməyi əmr etmişdir.

bəs insanı belə üstün qılan, onu yaradılmışların ən üstünü edən və hətta allaha ən sadiq yaradılmışlar olan mələkləri belə ona səcdə etdirən səbəb nədir? ən əsas sual və cavabının axtarışında olduğum da elə məhz budur.

ayədəki mənanı hərfi olaraq qəbul etsək belə çıxır ki, allah öz ruhundan insana üfürübsə, deməli insanın canında, yəni ruhunda allahdan kiçik bir parça vardır. ayədə keçən “ruh” sözü də diqqəti cəlb edir, çünki bildiyimiz kimi insanın ruhu vardır. başqa canlılarda isə (heyvanlarda, bitkilərdə) belə bir ruh yoxdur. bəs görəsən insanda allahdan bir parçanın olması necə izah oluna bilər?

islamda allahı təyin edən bir neçə sifət vardır:

1) həyat – allahın bir həyat sahibi olduğunun və onun əzəli və əbədi olduğunun göstəricisidir.

2) bilik – allahın hər şeyi bilməsinin və elminin hər şeyi əhatə etməsinin göstəricisidir.

3) iradə - allahın iradəsinin sonsuz olduğunun, heç bir şeyin onun iradəsi xaricində olmamasının göstəricisidir.

4) qüdrət – allahın hər şeyi bacarmasının göstəricisidir.

5) təkvin – icad etmə, yaratma deməkdir. allahın hər şeyi yaratmasının göstəricisidir.

6) səm` və basar – allahın hər şeyi həm eşitməsi, həm də görməsinin göstəricisidir.

7) kəlam – allahın hərfə və səsə ehtiyac duymadan danışa bilməsi deməkdir.



əgər allahın ruhundan insanda bir zərrə varsa, deməli insanda da bu sifətlərdən bir zərrə olmalıdır. yuxarıdakı sifətlərə baxsaq allahın onları ən mükəmməl şəkildə və sonsuz qüdrətlə bacardığını görərik. diqqət etsək görərik ki, bu sifətlər heç də insana yad deyildir. insanda da həyat vardır. insan da allahın ona imkan verdiyi sərhədlər daxilində biliyə sahibdir. allah insana da iradə vermişdir (hətta insanı digər yaradılanlardan fərqləndirən ən əsas səbəblərdən biri də budur, hansı ki, allahın öz ruhundan üfürməsinin mənasını açan arqumentlərdən biridir). insanda da müəyyən bir bacarıq, qüdrət vardır. insan da nəsə icad edə bilir və qurub-quraşdıra bilir (ancaq sonsuz qüdrət sahibi olan allah kimi istədiyi hər şeyi yarada bilmir). insan da allahın verdiyi imkanlar daxilində eşidir və görür. insan da danışa bilir. hətta bəzən sözsüz, kəlamsız öz fikrini bir baxışla belə ifadə edə bilir. ancaq fikrini, sözlərini tam olaraq çatdıra bilməyə bilər.

bütün bunları göz önünə alsaq, allahın sifətlərindən insanda da olduğunu görürük. ancaq bu allahın bizə verdiyi imkanlar daxilində, müəyyən sərhədlərlə verilmişdir. başqa sözlə, allahın sifətlərindən bizdə sadəcə olaraq bir parça vardır. eynilə bizə öz ruhundan üfürdüyü bir parça kimi.

bu prizmadan baxanda insanın yaradılanların ən üstününün olması, nəyə görə mələklərə insana səcdə edilməsi əmri verilməsi izah oluna bilir.

yenidən əvvələ qayıdaraq nəsiminin işlətdiyi “həqq məndədir” ifadəsinin necə dərin mənasının olduğunu görürük. nəsimi heç də insanı həddindən artıq üstünləşdirərək onun allah olduğunu demək istəməyibmiş. sadəcə olaraq demək istəmişdir ki, allah insana öz iradəsindən bir zərrə verib. bizə verilmiş belə bir məsuliyyətin altına girmək necə də çətin və qorxuludur. insan kainatın ən güclü varlığıdır, çünki allah onu belə bir sınaqla imtahana çəkir. bu sınaq bir tapşırıqdır. bu tapşırıq isə belədir: öz iradənlə mübarizə apar və onu idarə etmeyi öyrən.