7. nəsimi haqqında olan bir yazımı sizinlə də paylaşmaq istəyirəm. "həqq məndədir" dediyi üçün dövrünün din adamları tərəfindən təqib olunmuş şairin ideyalarını dini baxımdan analiz etməyə çalışmışam. sözlük yazarlarının çoxu allaha inanmasa da, yəqin ki, onlara da maraqlı olacaq.
həqq məndədir
bu barədə çoxdan düşünürdüm və həmişə də yazmaq istəyirdim. bir neçə gün bundan əvvəl oxuduğum bir statusdan sonra artıq yazmaq qərarına gəldim…
zǝrrǝ mǝnǝm, günǝş mǝnǝm, çar ilǝ pǝncü şeş mǝnǝm.
surǝti gör bǝyan ilǝ, çünki bǝyanǝ sığmazam.
azərbaycanın dahi şairlərindən biri olan nəsiminin yazdığı bu misralarda kainatın ən mükəmməl varlığı olan insandan söhbət açılır. nəsimi insanı ən üstün varlıq olaraq göstərdiyi və “həqq mənəm” dediyi üçün dövrünün din adamları tərəfindən kafir elan edilmiş və diri-diri dərisi soyularaq edam edilmişdir.
bu məsələyə hər insan bir cür yanaşa bilər, ancaq nəsiminin əsərlərindən xəbərdar olan hər kəs başa düşür ki, o doğrudan da dahi olub. onun fəlsəfəsi də çox dərindir. bu gün nəsiminin əsərlərini araşdıran alimlər də, onun əsərlərini oxuyan oxuyucular da başa düşür ki, “zərrə mənəm, günəş mənəm, çar ilə pəncü şeş mənəm” deyəndə nəsimi kainatı əmələ gətirən zərrəciklərdən, günəşdən, dörd əsas ünsürdən (çar), insanın beş hissindən (pəncü) və fəzadakı altı istiqamətdən (şeş) danışır. “mənəm” dedikdə isə bütün bu sirrlərin açarının yalnız insanda olduğunu bildirmək istəyir. ümumiyyətlə, nəsimi fəlsəfəsində “kamil insan” anlayışı vardır. yəni ki, vaxt gələcək insan kamil olacaq və kainatın sirrlərinə yiyələnəcək. bu misranın açılışı belə izah olunur.
bəs görəsən nəsimi “həqq mənəm” dedikdə nəyi nəzərdə tuturdu? doğrudanmı o, insanı həddindən artıq üstün görürmüş və bununla da onu ilah olaraq qəbul edirmiş? “həqq mənəm” və “həqq məndədir” ifadələri bir neçə mənada izah oluna bilər. birincisi, dünyada haqq-ədalətin kamil insan tərəfindən bərqərar olunacağını demək istəyir. ikincisi, “mən həqqəm” yəni mən düz deyirəm, haqqlıyam, siz isə cahilsiz mənasını verə bilər. nəsimi həmişə “cahil insan” və “kamil insan” ifadələrini işlətmişdir.
üçüncüsü isə “həqq məndədir” deyərkən birmənalı olaraq allahın insanda olduğunu demək istəməsidir, hansı ki, elə bu məsələ ətrafında düşünərək bu yazını yazmağı qərara almışam.
diqqətimi çəkən bir quran surəsində belə yazılır:
28 - “(ya rəsulum!) xatırla ki, bir zaman rəbbin mələklərə belə demişdi: “mən quru və qoxumuş (dəyişib başqa şəklə düşmüş) qara palçıqdan insan yaradacağam!
29 - mən ona surət verib ruhumdan üfürdüyüm zaman siz ona (ibadət yox, təzim məqsədilə) səcdə edin!”
30 - bundan sonra mələklərin hamısı ona (təzim məqsədilə) səcdə etdilər.
31 - təkcə iblisdən başqa! o, səcdə edənlərlə birlikdə olmaqdan imtina etdi.
hicr surəsi: 28-31-ci ayələr
bu ayə ilə bağlı müxtəlif yerlərdə müxtəlif izahlar yazılıb. ayədə bildirilir ki, allah insana can vermək üçün öz ruhundan üfürmüş və sonra da mələklərə ona səcdə etmələrini, yəni onu özlərindən üstün olaraq qəbul etməyi və hörmət əlaməti olaraq təzim etməyi əmr etmişdir.
bəs insanı belə üstün qılan, onu yaradılmışların ən üstünü edən və hətta allaha ən sadiq yaradılmışlar olan mələkləri belə ona səcdə etdirən səbəb nədir? ən əsas sual və cavabının axtarışında olduğum da elə məhz budur.
ayədəki mənanı hərfi olaraq qəbul etsək belə çıxır ki, allah öz ruhundan insana üfürübsə, deməli insanın canında, yəni ruhunda allahdan kiçik bir parça vardır. ayədə keçən “ruh” sözü də diqqəti cəlb edir, çünki bildiyimiz kimi insanın ruhu vardır. başqa canlılarda isə (heyvanlarda, bitkilərdə) belə bir ruh yoxdur. bəs görəsən insanda allahdan bir parçanın olması necə izah oluna bilər?
islamda allahı təyin edən bir neçə sifət vardır:
1) həyat – allahın bir həyat sahibi olduğunun və onun əzəli və əbədi olduğunun göstəricisidir.
2) bilik – allahın hər şeyi bilməsinin və elminin hər şeyi əhatə etməsinin göstəricisidir.
3) iradə - allahın iradəsinin sonsuz olduğunun, heç bir şeyin onun iradəsi xaricində olmamasının göstəricisidir.
4) qüdrət – allahın hər şeyi bacarmasının göstəricisidir.
5) təkvin – icad etmə, yaratma deməkdir. allahın hər şeyi yaratmasının göstəricisidir.
6) səm` və basar – allahın hər şeyi həm eşitməsi, həm də görməsinin göstəricisidir.
7) kəlam – allahın hərfə və səsə ehtiyac duymadan danışa bilməsi deməkdir.
əgər allahın ruhundan insanda bir zərrə varsa, deməli insanda da bu sifətlərdən bir zərrə olmalıdır. yuxarıdakı sifətlərə baxsaq allahın onları ən mükəmməl şəkildə və sonsuz qüdrətlə bacardığını görərik. diqqət etsək görərik ki, bu sifətlər heç də insana yad deyildir. insanda da həyat vardır. insan da allahın ona imkan verdiyi sərhədlər daxilində biliyə sahibdir. allah insana da iradə vermişdir (hətta insanı digər yaradılanlardan fərqləndirən ən əsas səbəblərdən biri də budur, hansı ki, allahın öz ruhundan üfürməsinin mənasını açan arqumentlərdən biridir). insanda da müəyyən bir bacarıq, qüdrət vardır. insan da nəsə icad edə bilir və qurub-quraşdıra bilir (ancaq sonsuz qüdrət sahibi olan allah kimi istədiyi hər şeyi yarada bilmir). insan da allahın verdiyi imkanlar daxilində eşidir və görür. insan da danışa bilir. hətta bəzən sözsüz, kəlamsız öz fikrini bir baxışla belə ifadə edə bilir. ancaq fikrini, sözlərini tam olaraq çatdıra bilməyə bilər.
bütün bunları göz önünə alsaq, allahın sifətlərindən insanda da olduğunu görürük. ancaq bu allahın bizə verdiyi imkanlar daxilində, müəyyən sərhədlərlə verilmişdir. başqa sözlə, allahın sifətlərindən bizdə sadəcə olaraq bir parça vardır. eynilə bizə öz ruhundan üfürdüyü bir parça kimi.
bu prizmadan baxanda insanın yaradılanların ən üstününün olması, nəyə görə mələklərə insana səcdə edilməsi əmri verilməsi izah oluna bilir.
yenidən əvvələ qayıdaraq nəsiminin işlətdiyi “həqq məndədir” ifadəsinin necə dərin mənasının olduğunu görürük. nəsimi heç də insanı həddindən artıq üstünləşdirərək onun allah olduğunu demək istəməyibmiş. sadəcə olaraq demək istəmişdir ki, allah insana öz iradəsindən bir zərrə verib. bizə verilmiş belə bir məsuliyyətin altına girmək necə də çətin və qorxuludur. insan kainatın ən güclü varlığıdır, çünki allah onu belə bir sınaqla imtahana çəkir. bu sınaq bir tapşırıqdır. bu tapşırıq isə belədir: öz iradənlə mübarizə apar və onu idarə etmeyi öyrən.
41. haqqında bir müddətdir üstündə işlədiyim synthetic musiqi və film editi:
(youtube: )
"Bu film orta əsrlərin zülməti içərisində günəş kimi parlayan böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri imadəddin Nəsiminin mürəkkəb və faciəli taleyindən bəhs edir. XIV əsrin axırı XV əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqı bir tərəfdən yadelli işğalçıların, digər tərəfdən bir-birilə aramsız müharibələr aparan yerli feodallarla irticaçı ruhanilərin zülm və talanlarına məruz qalmışdı. Nəsimi yalnız dövrünün ictimai haqsızlıqlarına qarşı çıxan şair və insan ləyaqətini müdafiə edən humanist filosof olaraq qalmamışdı; onun yaradıcılığında islam qaragüruhu ilə mübarizə aparıb öz dövründə mütərəqqi rol oyanayan, eyni zamanda əsrin mütərəqqi, idealist dünyagörüşü təsirindən tamam azad olmayan hürufilik hərəkatının bir çox ideyaları da öz əksini tapmışdı. Film Nəsimi irsinin bizim üçün daha qiymətli ideyaları zülmə və istibdada qarşı üsyan motivləri əsasında yaradılmışdır"
#timidusart
33. 1369-cu ildə şamaxıda dünyaya gələn ədib ictimai lirikanın yaradıcılarından hesab olunur. anadilli fəlsəfi şeirin ilk nümunələri nəsiminin qələminə məxsusdur. 1394-cü ildən etibarən ustadı nəiminin yolundan davam edərək hürufiliyə yönəlmiş, nəimi öldürüldükdən sonra hürufilik təliminin tanınmış simalarından birinə çevrilmişdir. bu səbəbdən yaradıcılığında nikbin gözəlləmələrdən uzaqlaşaraq, siyasi-fəlsəfi motivli əsərlər yaratmağa başlamışdır.
şairin yaradıcılığında həm təriqət, həm də dünyəvi şeirlər özünəməxsus yer tutur.
yaradıcılığı ilə bağlı qısa məlumat versək; - yalnız əruz vəznində və lirik növdə yazıb.
- əsərlərini sırf türk və fars dillərində qələmə alıb.
- qəzəl, qəsidə, rübai, müstəzad kimi bir çox şeir formasından istifadə edib.
ümumiyyətlə, bütün əsərlərində fəlsəfi fikirlərin mühüm yer tutduğunu söyləmək olar.
hürufilik təlimi əsasında irəli sürdüyü panteist ideyaları səbəbilə, ədib 1417-ci ildə hələb şəhərində edam olunub.
"Düşdü yеnə dəli könül gözlərinin хəyalinə,
Kim nə bilir bu könlümün fikri nədir, хəyali nə?"-*
3. mende sığar iki cahan, men bu cahana sığmazam,
gövher-i lamekan menem, kövnü mekane sığmazam.
arşla ferşü nun mende bulundu cümle çün
kes sesini ve ebsem ol, şerhi beyane sığmazam.
kövnü mekandır ayetim, zati dürür bidayetim,
sen bu nişanla bil meni, bil ki, nişane sığmazam.
kimse güman-ü zan ile olmadı hak ile biliş,
hakkı bilen bilir ki, men zann-u gümane sığmazam.
surete bak menini suret içinde tanı kim,
cism ile can menem, veli cism ile cane sığmazam.
hem sedefem, hem inciyem, haşru sırat esenciyem,
bunca kumaş-ü raht ile men bu dükane sığmazam.
genc-i nihan menem men uş, ayn-ı ayan menem men uş
gövher-i kan menem men uş, behrev-ü kane sığmazam.
gerçi muhite zemem, adım ademdir, ademem,
dar ile künfekan menem, men bu mekane sığmazam.
can ile hem cahan menem, dehrile hem zaman menem,
gör bu latifeyi ki, men dehr-ü zamane sığmazam.
encüm ile felek menem, vahy ile hem melek menem,
çek dilini ebsem ol, men bu lisane sığmazam.
zerre menem, güneş menem, çar ile penç-ü şeş menem,
sureti gör beyan ile, çünkü beyane sığmazam.
zat ileyem sifat ile, kadr ileyem berat ile,
gülşekerem nebat ile, beste dehane sığmazam.
nar menem, şecer menem, arşa çıkan hacer menem,
gör bu odun zebanesin, men bu zebane sığmazam.
şems menem, kamer menem, şehd menem, şeker menem,
ruh-i revan bağışlaram, ruh-i revane sığmazam.
tir menem, kaman menem, pir menem, cavan menem,
dövlet-i cavidan menem, ayinedane sığmazam.
gerçi bugün nesimiyem, haşimiyem, kureyşiyem,
bundan uludur ayetim, ayet-i şane sığmazam.
37. qətlinin vacib elan edilməsimin, dərisinin soyulmasının səbəbi olaraq ortodoks islama qarşı çıxması olmadığını düşünməyə başladıyım hürufi.
orta əsrdə çoxu müsəlman olan cəmiyyətlərə baxdığımızda islamın yaşanılmasına, islami biliyin əldə edilməsinə dair iki epistemolojik fəza var: 1. Daha az oxuyan insanlar üçün, yəni cəmiyyətin çoxunluğu üçün, ictimai mühitdə oxunulan, müzakirə edilən hədis və quran qaynaqları. bu baxımdan quran və hədis qaynaqları bərabərlikçidir, sinfi fərqlilik olmadan hərkəs üçün enmiş kəlamullahdır.
2. daha çox oxumuş olanlar arasında, yəni cəmiyyətin azınlığı arasında, kiçik qruplar olaraq ictimai mühitlərə bağlıxüsusi mühitdə çox fərqli mətinlərin oxunub müzakirə edildiyi fəza. birinci fəza hədis və quran kimi bərabərlikçi mənbələrdən bəsləndiyi halda, bu fəza hədis və quranı da mümkün edən, bildiyimizin ötəsində, varlığımızın daha dərin suallarına yelkən açanların danışdığı şeylərdir.
bu baxımdan feodal kast sisteminə bənzər şəkildə sərhədləri çox kəskin olan epistemoloji fəzalar var. və bu fərqliliyi qorumaq üçün sirr kəlməsi önəmlidir. kənzül-məxfi sadəcə bu kiçik, xüsusi qrupa açılmış bir sirrdir və bu sirr ictimai mühitdə danışıla bilməz.
bu baxımdan da, nəsiminin "ənəlhəq" deməsi bir baxıma özəl olanın ümumiyə daşınması, gizli olanın ictimailəşdirilməsi, sirrin pozulmasıdır. nəsiminin ənəlhəq deməsi ictimai mühitdə "mən tanrıyam" kimi mənalandırılır. əslində demək istədiyi, bunun ilə başa salmaq istədiyinin arxasında çox fərqli mənalar var, lakin bir cümlə fərqli epistemoloji fəzalarda fərqli cür başa düşülür. yəni, nəsiminin ölüm səbəbi ortodoks islama qarşı çıxmasından daha çox sirri ifşa etməsi ola bilər zənnimcə.
bu iki epistemoloji fəzanın özünü daha vahid epistemoloji fəzaya, hərkəsə bərabər şəkildə çevrilməsi neuzeit dövrünə düşür. erkən modernizmdən etibarən "iki qrupun iki ayrı gerçəklik fəzası ola bilməz" deyilərək hamısı 1-ə gətirilir, hərşey ictimai fəzaya induksiya edilir. bu dönəmdə islamın ilk dövrlərinə, ilk 4 xəlifə dövrünə, quran və hədislərə daha çox referanslar edilir.
bunun sosio-iqtisadi tərəfləri də var. osmanlı imperiyasında 16-cı əsrin sonuna qədər mülki idarədəki ən yüksək yerlərə gələnlərin böyük çoxunluğu devşirme kökənli idi. sosial siniflər arası mobilizasiya, keçid kanalları yox idi. idarə edənlər (saray idarəsi, hərbi idarə və üləma) və idarə edilənlər (ümumilikdə rəiyyət adlandırılanlar) var idi. üləmanın oğlu üləma, əskərin oğlu əskər, rəiyyətin oğlu da yenə rəiyyət olurdu. rəiyyətin sosial hərəkətlikdə yuxarı doğru çıxmaq şansı yox idi. 17-ci əsrdən etibarən qərbi avropadakı sənayələşmə və rəqabətin artması ilə bərabər osmanlıda da iqtisadi dəyişikliklər baş verdi. ticarət ilə əllərinə pul keçən bəzi rəiyyətdən insanlar idarəetmədə söz haqqı olmağa başladı. pul verib yeniçərilər ocağına girəbilirdi.
rəiyyətin bəzi hissəsinin yuxarı doğru dırmaşması bəzi rəiyyət hissələrindən daha yaxşı hala gəlməsinə səbəb oldu. "mən niyə orada deyiləm?" sualından doğan sinfi ziddiyətlər daha çox görünməyə başladı. bu sinfi ziddiyətlərin sosial gərginlik halını almaması üçün islam üzərində dəyişiklik oldu və islam sosial kimlik olaraq yeni bir funksiya yerinə yetirməyə başladı və siyasi kimlik halını aldı: idarə edən sinifdəki də müsəlmandır, sən də müsəlmansan, biz ayrı bir qrupuq.
rəiyyət ilk başda yəhudi, xristian və müsəlman kəndlilərini, yoxsullarını, alt və orta təbəqələri ehtiva edirdisə indi sadəcə yəhudi və xristianları ehtiva etməyə başladı: rəiyyət yəhudi və xristianlardır, biz müsəlmanıq. bununla da, sinfi ziddiyətlərin üzəri dini kimliyin kley, yapışdırıcı rolu görməsi ilə örtüldü.
və bu birləşdirici sosial-siyasi kimlik olaraq islam artıq hərkəsə bərabər olmalı idi. əvvəlki kimi, xüsusi bir qrupun ayrı, dərin islamı; digərlərinin daha bəsit islamı ola bilməzdi.
bu dəyişimi max weberin protestant əxlaqı və kapitalist ruhunda açıqladığı "disenchatment"/"Entzauberung"/"Dünyanın sehrinin itməsi" qavramları ilə izah oluna bilər. qısacası, max weberə görə katolik xristianlıq orta əsrin zeitgeistına uyğun gəlirdi: özünü dünyadan təcrid etmək, tanrıya bu dünyada çatmaq, doqmatik rituallar və sairə. artıq kapitalist dövrün ruhuna isə protestan əxlaqı uyğun gəlirdi: tanrıya bu dünyada çatmaq mümkün deyil, bu dünyada biz disiplinli çalışmalıyıq ki, digər dünyada tanrı bizi mükafatlandırsın. yəni, dinin rasionallaşması.
islamda da, başda bəhs etdiyimiz "iki epistemoloji fəza dövründə" tanrıya bu dünyada çatmaq üçün nəfsi tərbiyə etmək lazım olduğu, özünü dünyadan təcrid etmək gərəkdiyi düşüncəsi var. məsələn, yunus emrenin "cənnət cənnət dedikləri" şeirində belə bir hissə var: "cennet cennet dedikleri
birkaç köşkle birkaç huri
isteyene ver onları
bana seni gerek seni"
yəni, qurandakı vədlərin normal insanlar üçün olduğunu, bəzi xüsusilərin isə tanrı qatında eşq yaşamasının keçərli olduğu bir fəzadan bəhs edirik.
max weber islamı bu fəzadan ibarət gördüyü üçün onun protestant əxlaqı kimi yeni çağın sosial-iqtisadi ehtiyaclarına görə dəyişmədiyini irəli sürmüşdü. amma, "dünyanın sehrinin itməsi" islam üçün də keçərli idi.
ancaq, 17-ci əsrin sonlarından etibarən islamın da artıq bu dünyəviləşməyə getdiyini görürük. yuxarıda bəhs etdiyim iki fəzalı epistemoloji reallığın sadəcə vahid reallığa endirilməsi bunun göstəricisidir. fərqli dövrlərdə yazılmış "islami davranış risalələri"nə baxsanız, əvvəllər kasıblığa yüklənən pozitiv mənanın getdikcə neqativ məna ilə dəyişdiyini; əvvəllər yaxşı əxlaqlı olmanın da islamın 5 şərti qədər önəmli olduğunun göstərilməsinin əksinə əxlaqdan bəhs edilməməsi, "bunu etməlisən, hədisdə belə buyrulub" kimi dünyəvi əməllərə diqqət çəkilməsi, "kasıb olmamaq üçün 25 hədis" kimi başlıqlı siyahıların ortaya çıxması və bir çox şey misal göstərilə bilər. dünyada tanrıya çatmaq, onunla eşq yaşamaq lənətlənmiş, allahın transandatalizminin vurğusu artmışdır.
thomas bauerin "A Culture of Ambiguity: An Alternative History of Islam" kitabında bəhs etdiyi qeyri-müəyyənlik məsələsi var. çox uzatmaq istəmirəm, mən də yazmaqdan yoruldum. qısacası deyir ki, orta əsrdə islamda qeyri-müəyyənlik var idi. bir hədisin, bir ayənin birdən çox mənası, təfsiri ola bilərdi və bunların heç biri digərindən üstün deyildi. məsələn bir ayədəki bir sözün belə 30-40 fərqli təfsiri var idi və heçbir təfsirin digəri üstündə hegemoniya qurmaq kimi niyyəti yox idi, hər biri bərabər dəyərli idi. bir mənanın olmaması islami mədəniyyətdə plüralizm ortaya çıxarırdı. ancaq yuxarıda bəhs etdiyim dəyişkənliklərlə bərabər, qeyri-müəyyənlik yerini müəyyənliyə buraxdı. artıq bir ayənin bir hegemon, hakim təfsiri olmalı idi. qeyri-müəyyənliyə yol verilə bilməz: ya o, ya bu.
thomas bauerin pis iblisi burada rene descartesin özüdür. dekartın karteziyan ağılı dixotomiya şəklində düşünməni hakim mental iqtidar halına gətirdi. ona görə də, islamda da qeyri-müəyyən mənalılıq və plüralizm öz yerini vahid mənalılıq və mərkəzi iqtidara buraxdı.
bu barədə üzərinə daha çox düşünmək üçün tövsiyyə etdiyim mənbələr: shahab ahmed- What Is Islam?: The Importance of Being Islamic thomas bauer- A Culture of Ambiguity: An Alternative History of Islam baki tezcan- The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World
nəysə, nəsimi mövzusundan çox uzaqlaşdıq, amma niyə nəsiminin "zındıq" olduğuna görə deyil, sirri aşkar etdiyinə görə cəzalandırıldığını düşündüyümü izah etmək istədim.
13. haqqında çəkilmiş olan filmi 20 dəqiqədən çox izləyə bilmirəm.
gözyaşlarına boğuluram.fəzlullah nəiminin qətl-i vacib əmri verildiyi andan bəri dünya tarixində baş verəcbiləcək bir çox
inqilab yatağındaca boğuldu.nəimi öldürülməsə idi günümüzdə yobaz termini olmazdı.islamı bütün gözəlliyi ilə yaşayan müsəlman toplumu olardı.nəiminin öldürülməsi nəsiminin də sonunun başlanğıcı oldu.
nəsimi teymurla uzun uzadı söhbət etmiş olsa idi indiki islam aləmində hər şey daha fərqli olardı.
onun fikirləri islam ilə əsla ziddiyyət təşkil etməmişdir.o ki qaldı filmdə "la ilahə illallahın inkarı" ifadəsinə sovet rejiminin bu filmin çəkilişinə izn verməsinin ən başlıca səbəbi o ifadədir.
38. (baxma: imadəddin nəsimi/-381366) -bu paylaşımdan baxıb yazmaq qərarına gəldim.
dinə görə öldürülən bir adamı məsciddə islamı qaydalara uyğun dəfn mərasimini aparıb dəfn etmirdilər.Amma nəsimi belə dəfn edilib.hətta qəbrinin üstündə məsciddə yazllıb ki “əgər siz yeni bir nəfəs duymaq istəyirsinizsə,əgər dünyanı dərk etmək istəyirsinizsə,nəsiminin bu sözlərini oxuyun”.yəni hürufilik həmin dövrdə təkcə dini bir axın yox,həm də siyasi bir hərəkat kimi qiymətləndirilirdi.həmid araslı nəsimi haqqında kitabında vurğulayır ki,yəqin ki,nəsimi təkcə dinə görə yox,siyasi əqidəsinə görə öldürülmüşdü.
misirdən birbaşa qərar gəlmişdi nəsiminin ağqoyunlu,qaraqoyunlularla əlaqəsi olduğu üçün,qulluq etdiyi üçün öldürülməsi barədə.həmçinin həmid araslının kitabına əsasən,qaraqoyunlu hökmdarı bakını alandan sonra nəsimiylə görüşür və hürufiliyi qəbul edir.yəni siyasi cəhətdən öldürüldüyü və hürufiliyin,dövründə həm də siyasi əhəmiyyət daşıdığı heç də qeyri-real gəlmir.
dərisinin soyulması belə qərəzli məsələdir,sırf ölüm fərmanı var bu barədə.
öldüyü zaman “zahidin bir barmağın kəssən,dönüb həqqdən qaçar,
gər bu gerçək aşiqi sərpa soyarlar,ağrımaz” beyti də həmən an da deyilməsi qərəzlidir.hansl ki,nəsimin bir çox müridi o öldükdən sonra nəsimi təxəllüsü ilə bu kimi şeylər çox yazmışdır.
ənəlhəqq məsələsinə gəldikdə isə,bunu ilk öncə mənsur həllac dilə gətirib və öldürülüb bu fikirlərə görə.yəni,nəsimidən qabağ onun sələfi olduğu sayılan həllaca nəzər yetirmək lazımdır.
mənsur həllac allahı zikr etdiyi zaman ondan başqa hər şeyi, hətta öz nəfsini də unudaraq belə bir ekstaz hallarından (sufilikdə buna səkr halı deyilir) birində, "sən kimsən? ", - deyə soruşanlara "ənəl-həqq" cavabını vermişdir. çünki bu sözün əsl mənası "mən yoxam, yalnız haqq vardır" deməkdir. bu vəziyyətdə isə insanın ruhu allaha qovuşur və sufilikdə mövcud olan ən yüksək mövqeyə ucalır. bu fikrə görə, həllac mənsur çox böyük bir vəlidir və tam mənası ilə müsəlman sufilərindəndir.(təbii ki,bunlar yanaşmadır bəzi tarixçilərin,din adamlarının,şairlərin nəzdində).
nəsimi də həllacı özünə ideal olarağ görürdü.hətta həllac təxəllüsü ilə də yazdığı qəzəllər də vardır.
-həmçinin əlavə edim ki,mən belə düşünürəm ki,indiki dövrdə müasir dövlətlərin əsası deyildikdə,1648-ci ildə 30 illik müharibənin sonunda vestfaliya sülhündən başlayarağ avropada yaranan dövlətlər götürülür.amma və lakin bizdə bu 14-15-ci əsrlərdən başlaya bilərdi.hansı ki,dinə rasional yanaşma.düzdür,bunun da əskik,ziddlik yaradan tərəfləri var,amma təməl saymaq olardı,məncə.
16. dahi şair. eyniadlı filmdə nəsimi rolunu rasim balayev elə nəsimiyə layiq şəkildə oynamışdır. çox güman ki, ondan başqa heç kəs bunu edə bilməzdi (bəlkə biraz həsən məmmədov bacarardı). həmçinin seymur baycanın hələ ki, ilişmədiyi azərbaycanlılar siyahısındadır.
səni bu hüsni-camal ilə. kamal ilə görüb,
qorxdular həqq deməyə döndülər insan dedilər. (deyilənə görə hz.əliyə yazılıb)
19. Nəsiminin Suriyanın Hələb şəhərindəki qəbri dağıdılıb. Lent.az-ın məlumatına görə, bu barədə Suriya Türkmən Cəbhəsi məlumat yayıb.
Məlumata görə, Nəsimini qəbri olan qəbrstanlıq Hələbin əl-Ferafiyə adlanan məhəlləsində yerləşir. Hazırda həmin ərazi “Əl-Qaidə”yə yaxın “Əl-Nüsrə” Cəbhəsinin nəzarətinə keçib. “Vəhabilər qəbrstanlığı viran ediblər, Nəsimini qəbri də daxil olmaqla minlərlə qəbir dağıdılıb”.
1. seyid əli imadəddin nəsimi orta əsr azərbaycan şairi ve hürufilik təriqətinin ən məşhur nümayəndələrindən biri. zamanında nəsimi təxəllüsü ilə daha çox tanınan şair, azərbaycan türkcəsində divanın, fars və ərəb dillərində isə müxtəlif xırda əsərlərin müəllifi olmuşdur.
23. seyid əli seyid məhəmməd oğlu imaməddin nəsimi.
şamaxı şəhərində doğulduğu deyilir bəzi mənbələrdə isə bursada , təbrizdə, diyarbakırda, bakıda anadan olduğu deyilir.
nəsiminin adı çox yerdə əli və ya ömər kimi qeyd olunur.
nəsimi dövrünün görkəmli ariflərindən müvafiq elmlərdən təhsil aldıqdan sonra hürufi fəzlullah nəiminin xidmətinə girmiş, onun tərbiyə və təlimlərindən bəhrələnmişdir. səfərlərinin hamısında özünün şeyx mürşidi nəimi ilə yol yoldaşı olmuş və onun qızı ilə evlənmişdir.
26. məktəb vaxtı kitabxanadan kitablarını alıb şeirlərini oxumağa təhrik edəcək qədər çox sevdiyim adam. filmdə söylədiyi son kəlimə ilə başlayır deyə adım, fikirləşirdim ki, mən də onun kimi şair olacam yəqin mənə işarə eliyir. çoxlu şeirlər yazıb vətən həsrəti dolu şeirləri ilə idealım kimi görünən əmimlə paylaşırdım. eşq acısından yandırdım bir gün hamısını amma. ta ki, 10 mayda məktəb zavuçunun mənə şeir yazıb oxutdurma anına qədər. gün gələr paylaşaram onu da, özünü yaxın hiss eliyən olsa. amma ki, nəsimi kimi ola bilmədim, heyf.
10. mən əvvəllər bu insanı kafir bilirdim lakin müəllimimiz*
adam full dindar idi yəni abi idi
nəsimin peyğəmbər aşiqi olduğunu və bəzi cümlələrindəkini o dövrün girdirmələri tərəfindən abaşa düşülmədiyini əslində isə o sözlər fərqli anlmada islam dini ilə bir ziddiyyət təşkil etmədiyini izah eləmişdi.
)
