+17 əjdaha
1. əvəzliklər - türk dillərinin orxon-yenisey inkişafı dövründə artıq sabitləşmiş bir nitq hissəsi.Əlavə olaraq qeyd edək ki, müasir dövrümüzdə işlənilən əvəzliklərin bir qismi olduğu kimi (siz, biz, bu nə, sən, kim), bir qismi müəyyən fonetik dəyişmələrlə qalır (ol---o, kanı-xanı-hanı), bəziləri isə ümumiyyətlə, arxaikləşərək sıradan çıxmışdır. (məsələn, öz mənasına gələn kəntü sözü)
Əvəzliyin növlərindən biri olan, ismin yerində işlənən, kim və nə suallarına cavab verən, mənsubiyyət və şəxs-xəbərlik kateqoriyasının yaranmasına səbəb olan şəxs əvəzlikləri yazılı abidələrimizdə də yer almışdır:
1. Birinci şəxsin təki – mən əvəzliyi.
Pratürkdəki arxetipi ilkin mərhələdə ba/be olmuşdur. Sonrakı mərhələdə ban/ben olmuşdur. Qədim türk və Azərbaycan yazılı abidələrində mən/bən şəklindədir. Daha dəqiq desək:
– orxon-yenisey abidələrində 28 dəfə mən, 48 dəfə bən;
– mahmud k. "divan"ında 105 dəfə mən, 3 dəfə bən
– D. Q kitabında 403 dəfə mən, 54 dəfə bən şəklində işlənmə müəyyənləşdirilmişdir ki, bu da mən versiyasının daha geniş şəkildə istifadəsini göstərir. Mənin üstün mövqeyi ədəbi dilimizdə 18-ci əsrə qədər müşahidə olunur.
2. Birinci şəxsin cəmi biz əvəzliyi.
Arxetipi "bi" hesab olunur. "z" isə cəmlik bildirən elementdir. Bi+z= biz. (biz, siz)
Ardıcıllığı belə göstərə bilərik: mən/bən/min +z= miz/biz.
Qısaca mən və bən versiyalarının paralel işlədiyinə və "s" və "z" səslərinin də istifadəsini görmüş oluruq.