təzəlikcə xəyyam namazovun kultura.az-a yazdığı bir məqaləsində üzərində durduğu həddən artıq kritik bir ayrım. müəllif azərbaycan cəmiyyətində bir-birinə bağlı olmalı bu iki cərəyanın 21-ci əsrin ilk çeyrəyində bir-birindən necə ayrıldığını, bir-birinə az qala necə düşmən kəsildiyindən və bu ayrılmanın ümumi ictimai prosesə necə mənfi təsir etdiyindən bəhs edir. bu məsələ son illərdə baş verən prosesləri anlamaq üçün vacib olduğunu düşünürəm.
inqilabdan əvvəl dəyişiklik, yoxsa dəyişiklikdən sonra inqilab? bu sual bütün zamanlarda aktual olsa da, cavabı olmayan suallara aiddir: hər konkret situasiya öz şərtlərini təyin edir; yəni bir yerdə bir ssenari, digərində o biri ssenari işləyə bilər, bunu əvvəldən bilmək çətindir və ümumiyyətlə prosesi bu şəkildə təsvir etmək yalnız sonradan mümkün olur. təxminin çətinliyi ictimai fiqurlar üçün bir sual qoyur: maarifçiliyi daha ön plana çıxarmalıyıq yoxsa aktivistliyi? mənə görə, bu suala bu və ya digər şəkildə cavab verən qurumlar adətən ictimai prosesdə uduzanlar olur. çünki, bu iki məsələ bir-birindən ayrıldığı təqdirdə effektivliyini və kəsərini itirir. məlumatsız fərdlərin etdiyi aktivizm və cəmiyyətindən xəbərsiz aparılmış maarifçilik effektiv ola bilməz, çünki ictimai proses çoxsaylı qərarvermə mərhələlərindən ibarətdir və bunun üçün bilgini maksimallaşdırmaq lazımdır. maarifçilik, mədəniyyət isə sadəcə cəmiyyətə açıldıqda dəstək görür və davamlı olur.
mənim müşahidələrimə görə 2013-cü ilə qədər, yəni, ictimai layihələrin maddi olaraq dəstək ala bildiyi vaxtlarda azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti adlandırdığımız zad öz maarifçi yanını tamamilə itirdiyinə görə yuxarıda sözügedən ayrım dərinləşmiş və nəticədə kəsərlərini itirmişdirlər. aktivizm bu müddət ərzində daha çox ön plana çıxmış, ölkədə qalıcı mədəni resurslar yaradılmamışdır: qurumlar 10-15 nəfərin faydalana biləcəyi şeylər etmiş (treyninq, zırt, pırt), növbəti gün isə geriyə heç nə qalmamışdır. edilən şeylərin özləri də kifayət qədər dar çərçivədə edilmişdir. bir sözlə, adamlar demoktratiyadan bol-bol danışıb, biologiyadan bir kəlimə də kəsməyiblər.
not: bu tendensiyaya yeganə istisna azad fikir universiteti (afu) olmuşdur ki, orada belə mövzular kifayət qədər dar sahəni əhatə edirdi. amma yenə də adamlara eşq olsun.
bu gün azərbaycanda aktivizm öldürülsə də, maarifçilik yenidən yavaş-yavaş baş qaldırmaqdadır. 2000-lərdə olmayan elmi-kütləvi nəşrlər, tərcümələr, mədəni işlər artıq çox kiçik miqyasda olsa da müstəqil (dövlətdən və ya xarici resurslardan böyük ölçüdə asılı olmayaraq) aparılır. gedişat əslində insana gələcəyə daha optimist baxmağa imkan verir, amma və lakin, aktivist icmanın düşdüyü tələyə bu gün maarifçi icmanın da düşmə ehtimalı var və onların bu sərhəddi necə aşacaqlarından asılı olaraq ictimai proses bu və ya digər istiqamətdə hərəkət edəcək: əgər maarifçi axım da öz növbəsində aktivist axından ayrı, sərbəst şəkildə getməyi qərara alsa, bu onların uzun vadədə sonu demək olacaq, çünki zamanla onların da benzini qurtaracaq və dayanacaqlar. yox əgər bu günün maarifçi saya biləcəyimiz hərəkatları cəmiyyətlə iç-içə fəaliyyət göstərsə, ictimai problemləri düzgün təsbit edib, onların həllinə məhsuldar şəkildə, qalıcı resurslar istehsal etməklə, insanlara açılaraq töhfə versələr bu ölkədə də bir gün ciddi dəyişikliklər olacaq.
1953-cü ilin sentyabrında dünya elmi fantastika qurultayında çıxış edən yazar ted sturgeon demişdir,
"insanlar detektiv romanlarından danışanda malta şahininin (the maltese falcon) və böyük yuxunun (the big sleep) adını çəkirlər. westerndən danışanda qərbə gedən yolu (the way west) və shane'i misal göstərirlər. elmi fantastikaya gəldikdə isə onu "buck roger zir-zibili" adlandırıb, "elmi fantastikanın doxsan faizi pox-püsürdür" deyirlər. belə baxanda, düz də deyirlər. elmi fantastikanın doxsan faizi pox-püsürdür. amma hər şeyin doxsan faizi pox-püsürdür və vacib olan o geri qalan on faizdir ki, o da yazılan hər hansısa başqa bir şey qədər və ya ondan daha yaxşıdır."
sturgeon qanununu adətən daha bəzəksiz formada deyirlər: hər şeyin doxsan faizi poxdur. molekulyar biologiya təcrübələrinin doxsan faizi, poeziyanın 90 faizi, fəlsəfə kitablarının 90 faizi, ekspert yoxlamasından keçmiş riyaziyyat məqalələrinin— və sair və ilaxır—90 faizi poxdur. doğurdandamı bu belədir? bəlkə də bir az şişirdilib, amma gəlin razılaşaq ki, hər sahədə dəyərsiz işlər görülür (bəzi xudbinlər bunun daha çox 99 faiz olduğunu deyir, amma gəlin o söhbətə girməyək). bu müşahidədən götürəcəyimiz dərs odur ki, bir sahəni, janrı, fənni, sənət növünü... tənqid etmək istədikdə, poxun üstünü qışqıraraq bizim və öz vaxtınızı boşuna xərcləməyin! yaxşı olanın ardınca gedin, ya da baş qoşmayın. adətən bu məsləhət, analitik fəlsəfəni, təkamül psixologiyasını, improvizasional teatrı, televiziya sitkomlarını, fəlsəfi teologiyanı, masaj terapiyasını, nə bilim hər hansı bir şeyi məhv etməyə çalışan doqmatistlər tərəfindən qulaq ardına vurulur. gəlin əvvəlcədən şərt qoyaq ki, ətrafda min cür axmaq, iyrənc, səviyyəsiz şey var. deməli belə, öz vaxtınızı, bizimsə səbrimizi zorlamamaq üçün çalışın tapa bildiyiniz ən yaxşı şey, öz sahəsində mütəxəssislər tərəfindən sayılıq seçilən, mükafat alan şeyləri seylər üzərində diqqətinizi cəmləyəsiz. fikir verin ki, bu rapaportun qaydaları* ilə də yaxından əlaqəlidir: əgər məqsədi insanları axmaq hoqqabazlıqlara güldürmək olan komediyaçı deyilsizsə, zəhmət olmasa karikaturanı özünüzə saxlayın. təcrübəmə görə, hədəf filosoflar olanda bu xüsusilə keçərlidir. bir-iki zirək dəyişikliklə və ya darıxdırıcı nitpickinglə, qədim yunanıstanın müdriklərindən tutmuş, yaxın keçmişin intellektual qəhrəmanlarına (bertrand russell, ludwid wittgenstein, john dewey, jean-paul sartre—bir-ikisini sadalayısı olsam) qədər,hər hansı bir filosofun ən yaxşı nəzəriyyələrini, başdan-ayağa səfehlik kimi göstərmək olar. [yuck, yuck]. bunu eləməyin. bununla özünüzdən başqa heç kimi nüfuzdan salmayacaqsınız.
hansısa elm sahəsi üzrə təhsil almaq istəyən insanlara verilmək istənən məsləhətlərin toplandığı başlıq. ənənəvi olaraq hər elm sahəsi fərqli mövzularla maraqlansa da, interdisiplinar (sahələrarası?) tədqiqatların daha geniş yayılmağa başladığı dünyada bəzi ümumi məsləhətlər vermək mümkündür deyə düşünürəm.
(bax: riyaziyyat)
ən başlıcası təbii ki, riyaziyyatdır. təbiətin dili riyazidir deyirlər; bu riyaziyyatçıların götlərindən uydurduğu şey deyil, həqiqətdir. riyaziyyatla arası olmayan insanlara (məsələn, bioloqlara, psixoloqlara və s.) belə indilərdə riyaziyyat lazım olur. ümumiyyətlə, hər elm sahəsində ən maraqlı işlərdən biri, bəlkə də birincisi, maraqlandığınız məfhumu riyazi olaraq təsvir edib, anlamaq olduğuna görə riyaziyyatdan qaçış yoxdur. qaçışa ehtiyac da yoxdur. riyazi gözəlliyi anlamağa çalışmaq lazımdır. yaşlı vaxtında bu həqiqətin fərqinə varmış bir bioloq olaraq deyirəm bunu. mənə heç kəs deməmişdi zamanında bunu, barı sizə kimsə demiş olsun. hər şeydən əvvəl riyaziyyatı sevin və bu dildə özünüzü ifadə etməyi bacarın. məsələn, biologiya oxuyursunuzsa, universitetdə sizə çoxlu faktlar əzbərlədəcəklər. onları bir təhər yola verin, boş vaxtlarınızda riyaziyyat oxuyun, özünüzü inkişaf elətdirin, o əzbərlədiyiniz faktları gələcəkdə özünüz rahatlıqla oxuyub daha yaxşı başa düşə bilərsiz.
(bax: proqramlaşdırma)
yenə də, sahədən asılı olmayaraq, gündəlik və nəzəri işlərdə mütləq lazım olacaq bir bacarıqdır. mənə indiyə qədər əsasən matlab, r, python lazım olub, amma qabağınıza çıxdıqca başqalarını da öyrənməyiniz məsləhətlidir. bundan əlavə, latexdən də istifadə etməyi bacarın.
(bax: statistika)
elmi iddialar riyazi açıqlamalardan fərqli olaraq təbiətcə statistikdir. statistika əldə olan məlumatı görmək üçün bir növ eynəkdir. elm adamları təcrübələrinə statistika eynəkləri ilə baxırlar. mücərrəd bir fenomeni başa düşmək üçün geniş eynək kolleksiyası və bu eynəklərin necə istifadə etməyi dərindən bilmək lazımdır.
(baxma: mühəndislik)
ümumiyyətlə, bəlkə də gələcəkdə elm karyerası istəyirsinizsə, bakalavr təhsilinizi mühəndislik üzrə oxusanız daha yaxşı olar. mühəndislikdə yuxarıda sözügedən məsələləri daha orqanik şəkildə öyrənə bilərsiz, bonus olaraq, maraqlandığınız elm sahəsi üzrə bilgilər də ala bilərsiz. bundan əlavə, mühəndislikdə, edərək, layihə-əsaslı öyrənmək məsələsi var ki, bu da çox vaxt quru-quru nəzəriyyə ilə məşğul olaraq öyrənməkdən daha yaxşıdır.
qeyd: bu entrydə söhbət fiziki (fizika və astronomiya, kimya, yer elmləri) və təbiət (biologiya, tibb) elmlərindən gedir.
ümidsizlikdən yaranmış, qəbullanmaq, qəbullandırmaq üçün istifadə olunan ifadədir. məsələn, elmlər akademiyasının bir alimi çıxıb nəsə gicdəsin, cinlərdən, yerin düz olmasından filan danışsın, hansısa özünü ağıllı hesab edən (ya da etməyən) bunu azərbaycanda olması ilə əlaqələndirib, orqazm yaşayacaq. deyə bilərsiniz, ay lobya, bəs düz deyirlər də, gör heç başqa yerdə olur belə şeylər? ola bilsin ki, olmur (ola bilsin ki, olur), amma məsələ onda deyil. məsələ, bu və bu kimi ifadələrin daşıdığı mənada və verdikləri ziyandadır.
cəmiyyətimizi, insanlarımızı mediada, məktəbdə, universitetdə, işdə, küçədə hər yerdə, dəyərsiz, işə yaramaz göstərməyə çalışırlar. bizi elgiz, yerin düz olduğunu iddia edən "alim", və s. olduğumuza inandırmağa çalışırlar. bunlar heç də təsadüfi deyil, əsla; bunlar hesablanmış, məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir. hətta o qədər effektiv siyasətdir ki, adi insanlar bu oyuna gəldiklərini nəinki hiss eləmirlər, hətta onlara yedizdirilmiş inancı təkrarlayanda mükafatlanma hiss edirlər özlərində (yəni, mən bu müşahidəni elədim! halaldı mənə! mən azlıqda olan intellektualam! bu çuşkalar belə gəlib, belə də gedəcək!) ölkədə azad media olsaydı, o zaman vəziyyəti haqlı saymaq olardı, o zaman, bunu ölkə həqiqətlərinin təcəssümü kimi görmək olardı. amma bizdə azad media yoxdur və bütün media bir neçə otaqdan idarə olunur.
nəyə görə belə edirlər? cavab çox bəsitdir: çünki bir-birilərinə və özlərinə güvənməyən, dəyər verməyən insanlar heç bir vaxt iradə göstərib birlikdə nələrisə dəyişə bilməzlər. aid olduğu cəmiyyətin elgizin verlişinə gedənlərdən ibarət olduğuna inanan bir insan, həmin xalqa, öz insanları belə olsa, hörmət edə bilməz, onlar üçün lazım gəlsə tankın qabağına əliyalın çıxa və yaxud soyuqda meydanlarda gecələyə bilməz. çox uzağa getməyə ehtiyac yoxdur, elə sözlüyün özündə hər 5-10 entrydən bir öz insanlarını alçaldan adamlara, yazılara rast gəlmək olur (bu yazı yazılan vaxt, ən çox əjdahalanmış kruso adlı yazar tərəfindən yazılmış yazı (#198901) da elə məhz bu növdəndir). azərbaycanlıları barbar, vəhşi, nə bilim, küt, və s. adlandırmaq özünü intellektual sayanların arasında az qala moda olub.
xeyr, mən inanmıram ki, bunları deyən insanların içlərində öz xalqlarına qarşı nifrət var və o ifadələrlə o nifrəti büruzə verirlər. əminəm ki, bu sadəcə, uzun müddətli məsələnin o biri tayını görmədən yaşamağın nəticəsində yaranan və təəssüf ki, oturuşmuş bir inancın nəticəsdir. nədir o biri tərəf?
heç bir xalq digərindən əksik və yaxud artıq deyil. isveçrəlilərin hamısı intellektual deyil, ərəblərin hamısı cibidolu, başıboş, azərbaycanlıların hamısı üzeyir dinləyən, dünyadan xəbərsiz deyil, bunu birdəfəlik beynimizin bir yerinə qazmalıyıq. xalqlar olduqları yerlərə çox fərqli trayektoriyalardan keçərək gəlir və buna görə də hamını eyni tərəziyə qoymaq düzgün deyil. ümumiyyətlə, xalqlara sanki fərdmişlər kimi, insanlara xas xüsusiyyətləri vermək düzgün deyil. ay nə bilim, almanlar dəqiqdirlər, çinlilər çalışqandırlar. bunlar heç bir içəriyi olmayan axmaq ümumiləşdirmələrdən başqa bir şey deyil və dünyaya bu dar pəncərədən baxdığımız müddətcə onu başa düşməyəcəyik, üstəlik aşağılıq kompleksindən də qurtula bilməyəcəyik.
fərqinə varmalıyıq ki, azərbaycanda həm tarix boyu, həm də hal-hazırda çoxlu yaxşı işlər görə biləcək insanlar olub və var, siz varsız, biz varıq. 9 milyonluq xalqıq, təbii ki, elələri kifayət qədər var, əslində bunu sanki güclü bir kəşfmiş kimi yazmağın özü gülməlidir, bu iddianın özü az qala a priori həqiqətdir, yənə dünyaya baxıb kimlərisə axtarmağa da ehtiyac yoxdur buna inanmaq üçün. amma axtarmalıyam mən, başqa cür inana bilmərəm deyirsinizsə, axtarın qərdeşim, amma kişi kimi axtarın; televizoru açıb, kanalları gəzib tapmadım deməyin. hamımız bilirik ki, o insanları məqsədyönlü şəkildə gizlətməyə çalışırlar. axtarışdan sonra, "axı hardadır onlar, niyə görmürük onları?" deyə sual verirsinizsə deməli ya yaxşı axtarmamısınız, ya da önyargılarınızdan azad ola bilməməsiniz, bunun başqa açıqlaması olduğuna inanmıram.
fərqinə varmalıyıq ki, biz onların bizə inandırmağa çalışdığı kimi axmaq, kütbeyin, savadsız, səviyyəsiz deyilik, bizim də əlimizdən istənilən iş gələ bilər. bu fərqindəlik, kütləvi şüurumuzun yaranması üçün ilk addımdır. qəbullanmaqdan, dəyişikliyə keçid üçün ilk addımdır.
şamil nəcəfzadənin rejissorluğunu etdiyi, sara oğuz nəzirovanın ssenarisini yazdığı və aparıcı rolunda oynadığı sənədli filmdir. film 5 azərbaycan avanqard rəssamından bəhs edir. abşeron üçün darıxdığım vaxtlarda həmişə açıb baxıram. sarı qumu, bakı bağları, əncir, üzüm ağacları, burun qurudan havası uşaqlığına aparır adamı, ayağını yandırır qumun istiliyi. bu film bir mənada unudulmuş, üstündən vaxt keçmiş, amma diqqət, nəvaziş keçməmiş, buna baxmayaraq, üzünü, kimliyini itirməmiş abşeron kəndlərinin hekayəsidir. əzizə əhmədovanın uşaqlıqda oxuduğum, yaddaşıma, kimliyimə həkk olmuş, bəlkə də ən çox sevdiyim kitab olan "damda yaşayan karlsonla bacada yaşayan damdabacanın macəraları" adlı kitabını yadıma salır. bəzən ona sara nəzirovanın istifadəsində azərbaycan dilinə qulaq asmaq üçün, bəzənsə bu ölkədə kimlərin, nələrin ola biləcəyini yadıma salmaq üçün baxıram. keçən il bu filmdən ilhamlanıb pirallahı adasına getmişdim. əsl filmdəki kimi idi: atılıb qalmış, orda yaşayanlardan başqa heç kəsin getmədiyi, kiçik, günəşli və kədərli abşeron torpağı. günorta vaxtı gedib çatmışdım ora. karlson damdabaca ilə sahildəki qayıqda oturub nərd oynayırdı, çox isti idi, suya girməli oldum, çıxanda getmişdilər.
filmə qayıtsaq, onu yalnız sovet dövrünün hansısa üstün mədəni inkişaf perioduna yönəlik nostalgiya yığını olaraq görmək düzgün olmaz. burada çox daha fundamental ifadə var: abşeron ruhunun, insanının ifadəsi var. çoxlu keçmiş olsa da, indiki və gələcək zaman da var. bir sözlə, zamansız şeylər var bu filmdə və ona görə də dəyərli və aktualdır. burnuna yay axşamlarının birində abşeron bağlarının və xəzərin qoxusunu çəkmək istəyənlər burdan baxa bilərlər:
azərbaycanda olarkən edilə biləcək eyni zamanda həm maraqlı, həm də ucuz şeylərdən birincisidir yəqin ki. avtobuslarla gediş-gəliş qiyməti çox vaxt 10-15 manatdan o tərəfə keçmir, ümumi xərciniz də maksimum 20-30 manat kimi bir şey çıxır (hazırki qiymətlərdən xəbərim yoxdur və söhbət bir günlük gedib-gəlməkdən gedir). demək olar ki, bütün şəhərlərin xəritələri google maps və başqa xəritələrdə var, ona görə də adam hara istəsə gedə bilir, yəni azıb qalmaq problemi yoxdur. bunlar texniki məsələlərdir.
qaldı məsələnin digər yanı: insanlar və yeni yerlər görmək. bu ölkə bizimdir: imişlisi, beyləqanı, salyanı, tovuzu, şəmkiri, oğuzu, xaçmazı, şabranı, ucarı, culfası, ordubadı, babəki, hacıqabulu, zərdabı, astarası, göygölü, gədəbəyi, balakəni, pirallahı adası. görmədiyimiz şeylərə inana və sahib ola bilmərik: xaçmaza gedib küçələrində saatlarla gəzmədən, girib kafelərin birində 70 qəpiyə pivə almadan ona sahib çıxa bilmərik. aid olduğumuz dar çərçivənin kənarındakı insanların yemək yedikləri nimdaş yeməkxanalarda yemək yeməsək, "biz" ola bilmərik. biləsuvarda axundov küçəsindəki balaca dükanında dəftərxana ləvazimatları və kitab satan daydayla söz kəsməsək, onu anlaya bilmərik. tanımadığımız yerlərdən, orada yaşayanlardan başqa heç kəsin keçmədiyi küçələrdən keçməsək, qusara gedib küçələrinin, evlərinin, köhnə olsa belə, nə qədər səliqəli olduğunu görüb təəccüblənməsək, lənkəranda yolun ortasında futbol oynayan uşaqların oyunlarına məcburi pauza verdirməsək, onları görməsək, bir-birimizi başa düşə bilmərik.
insan görsəl canlıdır, düşüncəmizin təməli görmə duyğumuzla bağlıdır. abstrakt ideyalar belə düşüncəmizdə görsəl metaforalarla təmsil olunur. dilə, ədəbiyyata, hətta elmə belə nəzər salsaq görsəl metaforaların çoxluğunun fərqinə varmaq olar. insanlığın ən abstrakt məşğuliyyəti sayılan riyaziyyatın belə yaranışı görmə duyğusu ilə əlaqəlidir. belə olduğu təqdirdə, görmədiyimiz insanları, yerləri sevə, onlara sahib çıxa, onları başa düşə bilmərik. özümüzü adi həyatda, küçədə, fotolarda, kinolarda, rəsm əsərlərində görməsək, kim olduğumuzu, niyə burada olduğumuzu, var olduğumuzu bilə bilmərik, bu ölkənin onu çapıb-talayanlara yox, bizə aid olduğunu başa düşə bilmərik. bunları bilməsək, getdikcə yaşadığımız məhlənin sərhədləri daralar, sonra evin divarları gələr üstümüzə, sıxılıb kiçilərik. sıxılıb kiçildikdə isə heç nə edə bilmərik.
2032-ci ilin aprelin 22-də yaradılmış, azərbaycan, ermənistən və gürcüstan respublikalarını ehtiva edən siyasi, iqtisadi və sosial birlik. 2020-ci illərdə üzv ülkələr arasında diplomatik əlaqələr düzəlməyə başladıqdan sonra, onillərlə bir-birindən təcrid olunmuş cəmiyyətləri yenidən bir araya gətirmək üçün keçirilmiş uzunmüddətli, çoxşaxəli sosial layihələrin nəticəsində və vətəndaş qruplarının təşəbbüsü ilə keçirilmiş ortaq referendum nəticəsində yaradılmışdır. yaranması ilə ölkələr arasında keçmiş ərazi iddialarından qaynaqlanan problemlər geridə qalmış və bölgə qısa müddətdə yüksək sosial-mədəni sıçrayışa şahid olmuşdur. idarəetmə sistemi bir çox analoji birliklərdən, maksimal desentralizasiyasına görə fərqlənir. hal-hazırda dünyada reprezentativ demokratiyadan birbaşa demokratiyaya keçə bilmiş azsaylı siyasi quruluşlardan sayılır.
insanların hərəkətliliyini asanlaşdıran proqramlar nəticəsində, 2032-ci ildə əhaliləri müvafiq olaraq 97%, 95%, 85%, erməni azərbaycanlı, gürcü olan respublikaların etnik nisbətləri növbəti 10 ildə kəskin formada dəyişərək hər respublikada 50%-dən aşağı düşmüşdür. dəyişən etnik nisbətlər bölgədə iqtisadiyyatın şaxələnməsinə yol açmışdır. dəyişən etnik quruluşa adaptasiya olmaq üçün təhsildə və digər sahələrdə 3 dilli sistemə keçilmişdir (lakin kiçik etnik qrupların yaşadıqları ərazilərdə həmin etnik qrupların dilləri də tədris proqramının bir hissədir).
tarix boyu təkrar-təkrar tapdanan insanlığın növbəti süqutudur. buna baxmayaraq, o yenə şəhidlərindən güc tapacaq və növbəti ölümün gözünün içinə baxa biləcək qədər böyüyəcək və silahlı hökümətlərin, korporasiyaların, gücün üzünə tüpürəcək, təzədən qana qərq olmazdan əvvəl. insanlar yenə sülh və azadlıq üçün küçələrə axışacaq, rasim qaracanın sözü olmasın, könüllülər yenə öləcək, geriyə yenə könülsüzlər qalacaq, bir müddətlik. beləcə yaşayıb gedəcəyik.
bundan əlavə, qatil tabutoğlu və şərdoğan hakimiyyətinin əldən getmiş hakimiyyətlərini bir dəfə də, amma bu dəfə hökmən, əldən verdiyi hadisədir.
indilik, hamını bir küncə çəkilib hönkür-hönkür ağlamağa dəvət edirəm. çünki bu, vietnam müharibəsinə qarşı çıxanların, 68-ci il mayındakılarının, praqa baharındakıların, 20 yanvarda tank qabağına çıxanların, gezi parkında yatanların, zapatistaların, evi olmayanların ölümüdür.
yaramaz daşınmaz əmlak siyasəti nəticəsində boğazına qədər borca batmış amsterdam universitetinin maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün hazırladığı planlar paketinə qarşı başlamış tələbə və müəllim etirazıdır. plana əsasən humanitar fənlər fakultəsi ciddi şəkildə kiçildilməli idi: bəzi proqramlar (müasir dillər) yerli-dibli ləğv olunmalı, digərləri (fəlsəfə, tarix, holland və ingilis ədəbiyyatı) isə vahid liberal arts proqramı formasına salınmalı idi. səbəb olaraq isə bu proqramların kifayət qədər tələbə cəlb etməmələri göstərilirdi. tələbələr ilk öncə etiraz əlaməti olaraq universitetin bungehuis binasını tutmuşdur. lakin, bina polis gücünə etirazçılardan təmizləndikdən və bəzi etirazçıların həbs olunub böyük miqdarda cərimələnməsindən sonra, məsələ daha da böyümüş və universitetin əsas idari binası olan maagdenhuis'un daha da böyük kütlə tərəfindən tutulmasına gətirib çıxarmışdır. binanın bir aydan çox çəkən zəbtindən sonra universitetin idarə heyətinin başçısı istefa vermiş və planlar paketi ləğv olunmuşdur. etirazçıların tələblərinə cavab vermək üçün yeni planlar paketi hazırlanmışdır, lakin indiyədək məsələ tam həllini tapmamışdır. etirazlardan əmələ gəlmiş humanities rally və de nieuwe universiteit birlikləri hələ də fəaliyyətdədirlər.
ümumiyyətlə, bir ay çəkmiş maagdenhuis zəbti zamanı bina, içində həyat qaynayan, mədəni-sosial bir mərkəzə çevrilmişdi. səhər saat 9-dan gecə saatlarına qədər müxtəlif leksiyalar, kino proyeksiyaları, canlı musiqi və s. kimi tədbirlər keçirilən bu etiraz hərəkatı digər tələbə və occupy hərəkatlarının (quebec, wall street, gezi və s.) ruhunu, bu dəfə avropanın göbəyində, yenidən canlandırmışdır.
belə görünür ki, əsasən leksikdir. azərbaycan dilində yazan yazıçıların azlığı, ümumiyyətlə, ölkədə elmin və sənətin inkişafına qoyulan maneələr nəticəsində ortaya çıxır və kəskin içərik azlığına gətirib çıxarır. vəziyyət, azərbaycandan xaricə çıxan kimi, aşağılıq kompleksinə girib, mümkün qədər tez gedib türklərə, ruslara, ərəblərə zada yapışan həmyerlilərimizin çoxluğundan daha da kəskinləşir.
ümumiyyətlə, azərbaycan dilində içərik az olduğundan, insanlara hansısa sözü, məsələn elmi termini, azərbaycanca deyəndə ağızlarını büzürlər. deyən lazımdır, "gicdıllaq, nə sifət eliyirsən, əvvəl-axır bu söz girməlidir bu dilə, ya yox? güya sən o sözü ingiliscə deyəndə çönüb stephen hawking olursan?"
bir sözlə azərbaycan dilinin zəifliyi azərbaycan insanının zəifliyindən yaranır. azərbaycan insanının zəifliyi də öz növbəsində dili zəiflədir. belə bir dairəvi vəziyyət var ortada. dili zəif olan azərbaycanlı, mədəni olaraq rahat inkişaf edə bilmir, nəticədə, həyatı aşağılıq kompleksi ilə vuruşmaqda keçir. allahın alkaş rusu qarşısında əzilir, özündən dəfələrlə az savadı olan türkün qarşısında qılıqdan qılığa girir, qərbə gedəndə isə ümumiyyətlə yerə girir. bu müddət ərzində, çətinliklər qarşısında ən asan yola əl atır və başlayır cəmiyyətin fonunda əslində özünü təhqir etməyə ("bizimkilər vəhşidir," "bizimkilər qanmazdır," "bizimkilər bisavaddırlar," və sair və ilaxır).
bir az sevməliyik özümüzü, yoldaşlar (digər xalqları da o cümlədən, amma özümüz də qarışıq, hamını pənco-pənco). demirəm, azərbaycan dili müqəddəsdir, ya da azərbaycan insanı "nəcib irqdir" filan (bax: ya qarabağ ya ölüm), amma hər bir cəmiyyət kimi, bizim cəmiyyətin də müsbət və mənfi tərəfləri var (klişeni yapışdırdım). buna baxmayaraq, yenə də hər cəmiyyət kimi, biz də inkişafa qadirik. ağızlarını göyə tutub, heç bir pox eləmədən, azərbaycanlıları təhqir edənlər, məhz hazırki hakimiyyətin siyasətini davam etdirirlər. necə ki, indi azərbaycanda yerli insanların bir poxa yaramadığını hamıya inandırmağa çalışırlar (kino çəkirlər, başqa ölkədən rejissor gətirirlər, öz musiqiçilərinə imkan vermirlər konsert verməyə, ortabab belə olmayan rusu gətirib camaata dahi sənətçi kimi soxuşdururlar, memarları sıra ilə düzülüb, amma bir dənə layihəni yerli memara vermirlər, televizorlara zaurları çıxardıb, onların dillərindən vətənpərvərlik edirlər), bizi tənqid adı ilə təhqir eləyənlər də eyni inancı qorumağa çalışırlar. bunun fərqinə varmadığımız müddətcə, bu iş çok zor, yonca. əzməyin özünüzü, yoldaşlar.
linqvist olmasam belə, 3-4 dil bilən adam olaraq, qarşılaşdıra bilirəm və görürəm ki, əslində kifayət qədər çoxdur. başlayaq bir ucdan saymağa.
hərf və səs sayı çoxdur və müxtəlifdir. rusların "h"-sız, türklərin "x"-sız, ingilislərin "ğ"-sız, fransızların "r"-sız dillərindən fərqli olaraq azərbaycan dilində kifayət qədər müxtəlif səs var. ona görə ləhcəsiz başqa dillərdə danışan azərbaycanlı nisbəti türklər, ruslar, fransızlarla və s. müqayisədə dəfələrlə çoxdur. müqayisə üçün: "xau ui ken qo tu ze mol(с мягким знаком)?"
başqa dillərdən sözləri rahat assimilasiya edə bilir (bu cümlədən də görüldüyü kimi). yəni, yunan, latın, nə bilim, ingilis mənşəli, yerinə təzə söz kəşf eləmək lazım olmayan, texniki sözləri azərbaycan dilinə düzgün transliterasiya eləsəniz, heç kəs sizə dəli dana kimi baxmayacaq. müqayisə üçün, "abi bana kampiyüteri getirir misin?" bu baxımdan azərbaycan dilində elmi ədəbiyyat istehsal etmək rahatdır (təbii ki, kəskin termin əksikliyi var, amma dilin quruluşu o əksikləri rahatca qapamağa icazə verir).
qrammatikası sadə və dəqiqdir. məsələn, fransızların, rusların və bş. lazımsız yerə cinslərə ayrılmış isimləri, sayca qaydadan daha çox olan istisnaları bizdə yoxdur. azərbaycan dili təbiətən seksist deyil. şəkilçilərin tabe olduğu dəqiq qaydaların olması, dili öyrənməyi asanlaşdırır. şəkilçilərin çoxluğu və müxtəlifliyi dildə ifadə imkanlarını daha da artırır.
sözlərin oxunuşu yazılışlarına çox oxşayır (təbii ki, eyni ola bilməz). bu da öz növbəsində dili öyrənməyi asanlaşdırır.
uzun cümlə qurmağa uyğundur. qrammatika qaydalarının dəqiq olması ən azı ingilis dilindən fərqli olaraq kifayət qədər uzun cümlələr qurmağa imkan verir. uzun cümlələr də öz növbəsində dilin poetik imkanlarını artırır və qəliz fikirləri 75 yerə ayırmadan, bir cümlədə ifadə etməyə icazə verir.
dilin özünəməxsus ahəngi var və səslənişi adamın qulaqlarını ağrıtmır. ispan, alman, ərəb kimi dillərdən fərqli olaraq, azərbaycan dilinin normal ləhcəsi dili bilməyənə yaxşı səslənir (bunu dili bilməyənlər iddia edirlər).
üzərində durduğu həddən artıq kritik bir ayrım. müəllif azərbaycan cəmiyyətində bir-birinə bağlı olmalı bu iki cərəyanın 21-ci əsrin ilk çeyrəyində bir-birindən necə ayrıldığını, bir-birinə az qala necə düşmən kəsildiyindən və bu ayrılmanın ümumi ictimai prosesə necə mənfi təsir etdiyindən bəhs edir. bu məsələ son illərdə baş verən prosesləri anlamaq üçün vacib olduğunu düşünürəm. 
)