blok başlıqlarını gizlət
azərbaycan respublikası müd
keçən ay yazdığı ən əjdaha entrylər:
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
başqa yerlərdə bir yazıda ulduz görəndə oxumaq üçün mausu üstünə sürtüşdürmək.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
bir fiziki kəmiyyətin ölçülməsi zamanı nəticənin əslində mövcud olan həqiqi dəyərdən yayınmasına verilən addır. istənilən ölçmə prosesində xəta var. bu xətalar ölçmənin qeyri-dəqiqliyini müəyyən edir. bütün ciddi elmi nəticələr qeyri-dəqiqlikləri qeyd edilərək verilir. qeyri-dəqiqliyi qeyd edilmədən verilən nəticələr mənasız və dəyərsizdirlər. bu yazıda ölçmə zamanı rastlanılan müxtəlif xətalardan, onların qruplaşdırılmasından, mümkün olan halda aradan qaldırılmasından danışacam.
ölçmə xətaları müxtəlif səbəblərə sahib ola bilərlər, məs. təcrübəçi, ölçü cihazları, mühit və s. ölçmə xətalarının iki növü var.
təsadüfi ölçmə xətaları
səbəbi izlənilə bilməyən və ya izlənməsi çox qəliz olan xətalardır. bu xətaların ələ alınması statistik hesablamalar köməkliyi ilə olur. müəyyən bir statistik hesablama aparmaq üçün də ölçməni birdən çox dəfə təkrarlamaq tələb edilir. hər təkrarlanmada ölçmə vəziyyəti sıfırdan quraşdırılmalıdır. məsələn biz hər hansı bir cismin kütləsini bir tərəzi ilə ölçürüksə, onda tərəzinin göstəricisinə bir neçə dəfə təkrarən baxmaq kifayət eləmiyəcək. cismi tərəzinin üzərindən götürüb, yenidən üzərinə qoymaq lazımdır ki, ölçmə şəraiti sıfırdan təkrar olunsun. ölçmə nəticəsində bir birindən azca fərqlənən x1, x2, ... xn ədədlərini əldə etdiyimizi düşünək. bu ədədlərin ölçülmə ehtimallarının sıxlığı bir normal paylanma funksiyasıdır. yəni əgər x1, x2, ... xn dəyərlərinin ölçmələrimizdə ortalığa çıxma saylarını bu kəmiyyətlərin sırasıyla düzsək onda ortalığa normal paylanma funksiyası çıxacaq. * üzr istəyirəm amma daha sadə izah edə bilmədim . diqqətimizi cəlb edər ki, normal paylanma funksiyasının zirvəsi, yəni ən çox təkrarlanan ölçmə dəyərinin olduğu yer, elə bizim bütün dəyərlərimizin ədədi ortasının üstünə düşür. deməli bütün kəmiyyətlər içində ən çox ehtimal olunanı bizim ölçmə dəyərlərimizin ədədi ortasıdır. biz axtardığımız həqiqi kəmiyyətə həmin bu ədədi orta ilə yaxınlaşmalıyıq. bu ədədi ortanın qeyri-dəqiqliyi isə ayrı-ayrı ölçmə dəyərlərinin ondan olan fərqlərinin köməyi ilə hesablanır. dəqiq düsturları istəyənlər mesaj ata bilərlər.
ölçmələri təkrarlayarkən mümkündür ki, digər dəyərlərdən kəskin fərqlənən bir dəyər əldə edilsin. belə olan halda bu kəskin fərqlənən dəyər statistik qeyri-dəqiqliyi kəskin azalda bilər. bunun qarşısını almaq üçün bu dəyərləri çox vaxt hesablamaya qatmırlar. amma bu hərəkət zamanı da ehtiyatlı olmaq lazımdır. hər hansı bir dəyərin hesablamadan kənarlaşdırarkən yazılı əsaslandırmaq lazımdır və bir qədər şüphəli davranılmalıdır. çünki həmin dəyərin ortaya çıxması indiyə qədər bilinməyən bir fiziki fenomenin nəticəsi ola bilər və əgər belə kəskin bir fərq indiyə qədər bilinən fiziki bilgilərlə izah oluna bilinmirsə onda mütləq hesablamalara qatılmalı, mümkün olan təqdirdə ölçmələr təkrarlanmalıdır.
sistematik ölçmə xətaları
bu xətaların mənbəyi adətən ölçmə cihazında və ölçmə metodundadır. bütün cihazlar üçün istehsalçı tərəfindən yol verilən sistematik xəta ya sahib olur. yaxşı istehsalçılar daha dəqiq cihazlar istehsal edir və cihazın xətası az olur. ucuz və köhnə cihazların isə sistematik xətaları böyük olur. ciddi ölçmə cihazı istehsalçıları həmişə sistematik xətanı cihazlarının bir yerinə qeyd edir. başqa bir xəta mənbəyi isə ölçmə metodudur. bu xətalar adətən ölçmə prosesində nəzərə alınmayan bir fiziki fenomenin təsiri nəticəsində ortalığa çıxır və əksər hallarda müəyyən bir istiqamətə sahib olur, yəni axtarılan dəyərin hər iki tərəfinə doğru yayınma yoxdur, yalnız o dəyərdən kiçik və ya böyük nəticlər əldə edilə bilər. məsələn: yer kürəsindəki sərbəst düşmə təcilini müəyyən edərkən əgər havanın qaldırıcı qüvvəsi nəzərə alınmasa sistematik bir xətaya yol verilir və alınan nəticə əslində həmin koordinatlardakı sərbəst düşmə təcilindən kiçik olur. belə istiqaməti olan xətaları çox vaxt ölçməni başqa bir metodla apardıqdan sonra müəyyən etmək olur. amma yenə də şüphəli davranılmalıdır. çünki hər iki metod sistematik xətaya sahib ola bilər. əgər xətaya səbəb olan fiziki fenomen müəyyən edilərsə, onun təsiri xüsusi düzəliş hesablamaları vasitəsi ilə aradan götürülə bilər.
hər iki tip xəta müəyyən edildikdən sonra onları pifaqor teoremi ilə toplayım yekun xətanı əldə etmək mümkündür. demək olar ki, bütün hallarda axtarılan fiziki kəmiyyət birbaşa ölçülmür. müxtəlif ölçmələrdən sonra əldə edilən dəyərlərdən hesablanır. belə olan hallarda ayrı ayrı kəmiyyətlərin qeyri-dəqiqliyini hesablanan dəyərə "ötürmək" lazımdır. bunu etmək üçün xüsusi düsturdan istifadə edirlər, hansı ki, axtarılan kəmiyyətin ayrı-ayrı ölçülən kəmiyyətlərə görə hansı sürətlə dəyişdiyini nəzərə alır.
yekun olaraq qısaca dediklərimi təkrarlamaq istəyirəm: xətaların iki növü var. səbəbi bilinənlərə sistematik, bilinməyənlərə təsadüfi xətalar deyilir. təsadüfi xətalar statistik hesablamalar və ölçmənin ən azı 6 dəfə aparılmasını tələb edir. sistematik xətalarda isə mümkün olan vəziyyətlərdə düzəliş həyata keçirilməlidir.
diqqətinizə çatdırmalı olduğum son məqam, bütün hesablamaların təxmindən ibarət olmasıdır. heç kim axtarılan dəyərin dəqiq yerini deyə bilməz.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
bir dəfə yaxın bir dostum soruşduqda, xoş günümə düşdüyü üçün, "sikdir" əvəzinə "eynidir" dediyim sualdır. deməz olaydım kaş. deyir sən heç pambıqdan hazırlanmış, uça bilən təyyarə görmüsən? amma dəmirdən hazırlanan təyyarə uçur. deməli dəmir daha yüngüldür. bununla zarafat edilməsi belə iyrəncdir. belə dostunuz varsa qırın getsin. mehribançılıq xətrinə üzünə gülməyin.
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
iki və daha artıq dalğanın birləşməsindən sonra superpozisiya prinsipinə görə amplitudlarının dəyişməsinə deyilir. ən asan formada izah etməyə çalışım. bir birinə doğru iki dalğa hərəkət edir. toqquşma zamanı dalğalardan birinin zirvəsi digərinin çökəkliyi olan yerə denk gəlir. əgər dalğalar bərabər amplituda malikdilərsə, onda hər iki dalğa yoxa çıxırmış kimi görünür. sadəlik üçün izah elədiyim hal destruktiv interferensiya adlanır. çünki interferesiyada sonra dalğa "yoxa çıxır". amma dalğaların toqquşması müxtəlif faza fərqlərində də baş verə bilər, məsələn dalğaların təpələri üst üstə gələ bilər, bir dalğanın təpəsi digərinin təpəsi ilə çökəkliyi arasından keçə bilər və s. bütün hallarda yalnız bir sadə qayda var: superpozisiya prinsipi. yəni dalğaların amplitudları sadəcə toplanır. misalçün bir dalğa -0.5m hündürlükdə olanda digər dalğanın 2m hündürlükdəki təpəsi ilə toqquşuq. yekun dalğanın hündürlüyü 1.5m olacaq. interferensiya bütün növ dalğaların başına gəlir. hətta iki müxtəlif mənbədən gələn səs dalğaları belə uyğun fazada və istiqamətdə toqquşarlarsa bir birini "yox edə" bilərlər. möcüzədir elə deyilmi? ayrı ayrılıqda adamın beynini zad eliyən iki müxtəlif səs mənbəyi. düzgün istiqamətdə tutduqda bir birini batırırlar və heçnə eşitmirsən.
interferensiya hadisələrindən ən maraqlı olanı mən deyərdim ki, işığın interferensiyasıdı. bu özəllik həm də işığın bir dalğa olduğunun sübutu olmuşdur. işığın interferensiyası bütün dalğalarınkından daha çox araşdırılıb və daha çox istifadə olunur. işıq şüalarının interferensiyasını yaratmaq üçün interferometr deyilən alətlərdən istifadə olunur. işləmə prinsiplərini sərt ümumiləşdirilmiş şəkildə belə izah eləmək olar: bir işıq şüasını yarım keçirici, yarım əks etdirici bir güzgü ilə iki hissəyə ayırırlar, sonra hər iki şüanı bir birindən fərqli yolla aparıb, yenidən bir nöqtədə birləşdirirlər. şüalar fərqli yolla getdikləri üçün arada faza fərqi yaranacaq. detektor isə işıq dalğalarının bir biri ilə interferensiya elədiyini göstərir. tanınmış interferometrlər bunlardır:
1. (baxma: michelson morley interferometri)-michelson morley eksperimentində istifadə olunub ilk dəfə. quruluşunun sadəliyinə görə dəfələrlə müxtəlif təcrübələrdə istifadə edilir. və təkcə işıqla olan təcrübələrdə yox.
2. (baxma: sagnac interferometri) sürətlə fırlanan hissəsi olan bütün dəyərli cihazlarda, maşınlarda var. məsələn təyyarə mühərriklərində. bu cihazda işıq yenə iki hissəyə ayrılır amma bu dəfə ayrılan işıq şüaları bir kvadratın tərəfləri boyunca gedirlər, özü də əks istiqamətdə. sonda yenidən detektorda birləşib iterferensiya edirlər. amma əgər interferometr fırlanmırsa, işıq şüalarının getdiyi yollar arasında fərq yoxdur, detektor iterferensiyanı yox, adi işıq şüasını ölçür. yox əgər, interferometr fırlanırsa, fırlanma sürətidə asılı olaraq işıq şüalarının getdiyi yollar fərqli olacaq, nəticədə faza fərqinə görə interferensiya əmələ gələcək. interferensiyanı analiz etməklə cismin nə sürətlə fırlandığını müəyyən etmək olar. dediyim kimi təyyara mühərriklərinin rotoru kimi sürətlə fırlanan və bahalı cihazlarda bu interferometr mütləq var.
interferometrlərdən bəhs edərkən fikir verdinizsə həmişə eyni bir işıq şüasının iki hissəyə bölündüyünü dedim. iki müxtəlif işıq şüası bir biri ilə əksər hallarda interferensiya etmir. məsələn evinizdə olan iki lampanın nəyə görə bir biri ilə interferesiya etmədiyini soruşa bilərsiniz. bundan başqa interferometrlərdə demək olar ki bütün hallarda lazer şüası istifadə olunur. nəyə görə adi lampanın bu tip məqsədlərə yaramadığını da soruşa bilərsiz. cavabı isə bu başlıqda olacaq: (bax: koherentlik)
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
keçən il trail run-a hazırlaşarkən özüm də bilmədən çox yaxınlaşdığım zad. 29 yaşım olurdu, ad günümdə 28km qaçıb dayandım ki, yarış onsuz da 28km olacaq. Sonra da evdə duş alarkən ağlıma gəldi ki, niyə 29km qaçmadım mk, çox simvolik ola bilərdi. nəysə iki həftə əvvəl də bir dostumun 32-ci ad günü üçün 32km qaçmağı planlamışdım. ancaq yenə 28-dən sonra dayanmalı oldum. mənfi 10 dərəcə və gecə idi və dözə bilmədim dayandım. yenə də yetim sevindi ki, onun challenge-ini kimsə qəbul edib.
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 66
Notice: Undefined variable: userQuery in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 84
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 92
Notice: Undefined variable: idvv in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 101
Notice: Trying to access array offset on value of type null in /var/www/soz6/sonhefte.php on line 102
ətrafındakı mühitin istilik enerjisini işlədib sonsuzadək fəaliyyətdə olan, iş görən bir ideal mühərrik tipidir. birinci növ perpetuum mobiledən fərqli olaraq nə enerjinin saxlanma qanunu ilə, nə də termodinamikanın birinci qanunu ilə ziddiyət təşkil etmir. belə ki, bu mühərrik birinci növdən fərqli olaraq ətrafdan enerji alır, yəni iş görərkən sərf etdiyi enerjini yoxdan yaratmır. prinsipcə belə düşünülüb ki, bu mühərrik ətrafındakı mühitin daxili enerjisini sorub iş görməli idi. bu proses nəticəsində mühitin temperaturu aşağı düşür, mühərrik isə iş görməkdə davam edir. düşünsənizə bir gəmidə bu mühərrikdən var. mühərrik suyun temperaturunu sorur, yığdığı istilik enerjisini pərlərin fırlanmasına sərf edir. nəticədə dünya okeanının temperaturu aşağı düşərdi, amma gəmilər `yanacaqsız` işləyərdilər. bu ideal maşın konseptinin də qüsuru var. belə ki, o termodinamikanın ikinci qanunu ilə ziddiyət təşkil edir. böyük fəlsəfi mənası olan, ateist-teist müzakirələrinə belə girmiş bu qanuna görə istilik enerjisi yalnız isti bir mühitdən soyuq mühitə doğru axa bilər. əks istiqamətə axıntı öz-xoşuna baş verə bilməz. yəni ətraf mühiti istənilən qədər soyuda bilən yığdığı enerjini də iş olaraq bizə qaytaran bir ideal mühərrik mövcud ola bilməz. deyə bilərsiniz ki, bəs soyuducu necə işləyir. o da içərinin istiliyini sorub, çölə atır da. soyuducuda bu proses öz xoşuna olmur. kompressor iş görür, enerjisini yanacaqdan alır* elektrik enerjisi ətraf mühitə isə, həm özünün artıq istiliyini, həm də soyuducunun içindəki istiliyi atır. əgər kompressor elektriklə deyil də, yalnız və yalnız(!) soyuducunun içindən sorduğu istilik enerjisi ilə işləsəydi, onda ikinci növ perpetuum mobile olardı. amma bu da mümkün deyil.
Notice: Undefined variable: user_id in /var/www/soz6/sds-themes/vengeful-light/profile.php on line 1336
blok - başlıqlarını gizlət
Notice: Undefined variable: user_id in /var/www/soz6/sds-themes/vengeful-light/profile.php on line 1343