orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. Bir monqol dili olan kumuk dilində də var imiş. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən (5 yer saymışdı, bu ikisi yadımdadır) köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
qrammatik yanlışları dedik, indi də ədəbi dilin öz yanlışlarını ya da anomaliyalarını deyək. valideynlər, ləvazimatlar sözlərini götürək. bu sözlərdə yəqin ki, nəsə yanlışlıq görmürsünüz. onda, bu sözlərin kökünə baxaq: valideynlər - valideyn sözü ərəbcə valid (uşağın ata-anasından biri) sözünün cəmidir. ərəbcə övladın (valid ilə eyni kökdən gəlir) atasını da anasını da (valid, validə) bildirən cəm sözüdür. "uşağın valideynləri" söz birləşməsi də ərəbcə bilən, ya da bu gerçəkdən xəbəri olan biri üçün "uşağın validlərləri" kimi səslənir. ləvazimatlar - ləvazimat da eyni ilə ərəbcə ləvazim (lazım olanlar) sözünün cəmidir. sonu -at, -ət qoşumcası (şəkilçisi) ilə qurtaran bir çox sözün cəmdə olduğunu deyə bilərsiniz.
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.
azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)
Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört
Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.
çor - cinə oxşayan türk-monqol mifoloji varlığı, slavyan dillərindəki "Чёрт"a oxşayır. hənək - farsca "xən-dən" (gül-mək) > türk dili olan özbəkcə də "hunuk" (zarafat) şəklindədir kom - proto-türkcədə *kop-/*kob (çox). b~m*
ben-men, burun~murun və s.
səsdəyişimi türk dilləri üçün xarakterikdir. örnək - bu sözlə qazaxcada өрнек (örnek), özbəkcədə o'rnak, uyğurcada ئۆرنەك (örnek), Tatar və başqırdcada isə үрнәк (ürnäk) şəklində qarşılaşırıq. sözün kökü mübahisəlidir. lazar budaqov sözün kökünün ermənicə eyni mənalı "orinak" olduduğunu deyir. ancaq, türk dillərinin ən sanballı etimolojik lüğətini yazan ervand sevortyan və geoffrey lewis bununla razılaşmır. sözün proto-türkcə *ör*
hörmək
və ya metateza*
söz daxilindəki səslərin qarşılıqlı halda öz mövqelərini dəyişmə hadisəsi. köprü-körpü, kiprik-kirpik və s.
yolu ilə *ög, *ögre*
öyrənmək
köklərindən yarandığı düşünülür. yəni, ermənicədəki orinak sözünün türkcə ilə əlaqəsi yoxdur. *
ilk entry-ni cavabladığım qaydaları pozduğumu bilirəm
büdcə - fransızca budget. dilimizə farsca ya da osmanlıcadan keçib. pulqabı deməkdir. bərbər - osmanlıca vasitəsi ilə keçmiş italyan sözüdür. italyanca barbiere hərfi tərcümədə "saqqalçı" deməkdir. tiryək - qədim yunanca θηριακή (thēriakḗ) --> farsca teryak. qədim yunancada antidot, panzehir deməkdir. qəlib - bu da ərəb dili vasitəsi ilə dilimizə keçmiş yunan sözüdür. καλόπους (kalonpous)*
kalon - taxta, pous - ayaq
ayaqqabı qəlibi demək imiş. sabun - latınca sapo*
eng. soap
--> ərəbcə sabun.
gilas - yunanca κεράσι (kerási)*
kiraz
sözü farscadan gilas şəklində almışıq. albalı sözü də farscadan dilimizə keçib. qəribəsi odur ki, sözün tərkibindəki "balı" sözü*
eyni mənadadır
gürcücədir. "al" hissəciyinin isə bizim türkcədəki qırmızı mənasındakı "al" sözü ilə əlaqəsi yoxmuş. farsca "alu"*
alubalu
gavalı demək imiş.
sonradan: ancaq, mən "albalı" sözünün bizdən farslara keçdiyini düşünürəm. çünki, bu sözdəki "alu" sözünün "gavalı" mənasında tərcüməsi məntiqsizdir. etimolojik olaraq "qızmızı gilas" mənə daha məntiqli gəlir. həm də biz gürcülərə daha yaxınıq.
aforizmlərinin, şüarların, məşhurların söylədikləri fikirlərin, atalar sözləri, filmlərdən və kitablardan sitatların paylaşıldığı, digər wikimedia layihələri kimi hamının asanlıqla fayda verə bildiyi platformadır. ingiliscə versiya
ana dilimizdə olan versiyası vikisitat digər azərbaycanca wikimedia layihələri kimi yaxşı vəziyyətdə deyil. saytın əsas istifadəçiləri ev tapşırığı üçün atalar sözləri axtaran şagirlərdir. bu atalar sözü səhifələri də testbook tipli saytların kontenti hesabına yaradılıb, yəni heyif ki, dolğun deyil.*
gələcəkdə fayda vermək istəyirəm
saytın ən yaxşı xüsusiyyəti səhifələr seçmə fikirlərdən ibarət olduğu üçün sizdə istənilən məşhurun siyasi baxışı, dünya görüşü haqda fikir oyada bilməsidir. məsələn, məhəmməd əmin rəsulzadənin seçmə fikirlərinin yığıldığı bu həvəskar səhifədə onun siyasətçi olmasının yaratdığı məcburiyyətdən bir-birinə təzad fikirlərinin olduğunu görə bilərik.*
məsələn, oradakı "Cümhuriyyətə "Azərbaycan" adının verilməsi" altbaşlığının başı ilə sonu üst-üstə düşmür
həm də sitat gətirmək üçün ideal saytdır.
iranla türkmənistan sərhədində yerləşən türkmənsəhrada belə yaşayan xalq. xorasan türkləri ilə səhv salmayın, onların dili özbək dilinə daha çox oxşayır. türkmənsəhra azərbaycanlıları özlərini qızılbaş adlandırır. telegramda tanış olduğum bir nümayəndəsinə dediyinə görə onlar ora 500 il qabaq ərdəbil, hətta şəkidən*
5 yer sadalamışdı, bu ikisi yadımdadır
köçürülüblər. bunu mənə deyən oğlanın ləhcəsi bizim məişət danışığımıza oxşayırdı. ancaq, həmin yerinə əlo (elə o), hə yerinə əyə (tatarca əye, cənubi altayca, başqırdca eye) xüsusi, özəl yerinə deyəsən, türkməncənin təsiri ilə yöritə (yer yetə) sözlərini işlədirdi.
bu möhtəşəm əsər ilə ilk dəfə getchan-nin "one hour of soviet azerbaijani music" videosunda rastlaşmışdım. üzeyir hacıbəyov kimi bütün azərbaycanlıların tanıdığı bəstəkarın əsərini birinci dəfə hansısa xarici kommunist musiqi kanalının vasitəsi ilə kəşf etmək qəribə hissdir. cəfər bünyadzadənin 1913-cü il tarixli "Kəşkül və yaxud nəğmələr məcmuəsi" dərsliyinə əsasən üzeyir hacıbəyov bu xoru həmin ildə və ya öncə yazdığını deyə bilərik. adıçəkilən kitabın 24-25-ci səhifəsində mahnının sözlərinin tam versiyası da verilib:
Ey səba yeli, ver səlamimi,
Qeyrəti olan əzizim aşinalərə.
Vəxti-sübhdür, karivan gedir,
Bir nəzər eylə əzizim rəhnümalərə.
dilləri ginnesin rekordlar kitabına "dünyanın ən kiçik ədəbiyyatına sahib olan dil" kimi düşən türkdilli millət.
"Kiev məktubu" adlı bu yazı bütünlüklə ivrit dilindədir, ancaq vərəqin sol alt hissəsində orxon əlifbası yazılmış olan dövrümüzə gəlib çatmış tək xəzərcə ifadə "oğðıq" və ya "oxqurüm" sözü oxunur.
#373750 yarım saatdır üstündə oturmuşam. ancaq, nə qədər çalışsam da oxunaqlı hala gətirə bilmirəm. səmimi etməyə çalışmışdım, şit alınıb. buna oxşar olan entrylərim də eyni vəziyyətdədir.
üç sözün də sözün də hamı üçün anlaşıqlı türkcə qarşılığı var. xülasə, əlqərəz - [uzun sözün] qısası, bir sözlə ilaxır - başqa
ana dilimizdə türkiyə mənşəli "sözlük" fotmatında olan tək fəaliyyət göstərən sayt olan sözaltı əsasən, musiqi, meme, içinitökmə, motivasiya, tövsiyə, müxtəlif mövzularda olan şəkillər, cinslər arası münasibətlər, seks və başqa(ilaxır) mövzularda olan entrylərin bəyənildiyi, wiki formatı ilə də maarifləndirici yazıların önə çıxdığı içinəqapanıq platformadır.
sovet dövründə üzdən itsə də, müstəqillik qazanandan sonra təzədən eşitməyə başladığımız danışıq üslubu. keçmiş istifadəçilərdən fərqli olaraq, ziyalı və savadlı təbəqə tərəfindən yox, əsasən, heç bir xarici dil bilməyib, bütün məlumatları türkdilli mənbələrdən alan gənclər tərəfindən danışılır.
monqol sözü olduğu deyilir. Bir monqol dili olan kumuk dilində də var imiş.
)