carlo cafiero

carlo cafiero 1 sentyabr, 1846-cı ildə doğulub - 17 iyul, 1892-də ölüb, italyan anarxist və 19. əsrin ikinci yarısında mikail bakuninin dəstəkçisi.
carlo cafiero cənub italyanın apulia bölgəsində iştirak edən barlettada varlı və zadəgan bir ailədə dünyaya gəlir. atası 1821-də carboneria üzvü idi. qardaşlarından biri və bir qayını vəkil idi. carlo cafiero hər zaman ailənin 'üz qarası' olaraq görülərdi.

1864-de napoliyə köçdü və orada hüquq diplomu aldı. daha sonra diplomatik karyerasını başlamaq üzrə floransaya getdi. 1870-ci ildən əvvəllərində cafieroyu "qadınların başını çevirən gözəl bir gənc adam" kimi təsvir edən həmyerlisisi rəssam giuseppe de nittisin qonağı olaraq parisdə tapılır. sonrasında yetkinləşdiyi, diplomatik karierindən, rifahdan və ailəsindən imtina edərək inqilaba və sosializmə qatıldığı londona getir. londonda cafiero marks və engels ilə əlaqəyə keçmişdir.

beynəlxalq əçəkşilər birliyinə qoşulur və sonrasında mixail bakuninin anarxizmi və giuseppe mazzininin respublikanlığını güclü təsiri altına girəcək olan italiyada marksın ideologiyalarını hakim qılmaqla günahlandırıldı. gənc errico malatestanın köməyiylə, napolidə l'internazionalenin köhnə hissəsini yenidən düzəltmişdir və burada bir yığıncaq əsnasında ilk dəfə həbs olunmuşdur.

marks və engelsin nümayəndəsi olaraq anarxizmin təsirini maneə törətmək məqsədiylə italiyada bir il olduqdan sonra giuseppe fanelli ilə qurduğu əlaqə sayəsində barrikadanın digər tərəfinə keçmiş, bakunin və onun italyan dəstəkçilərinin yanında iştirak etmişdir. 1872-ci ildə əvvəllərində la campana qəzetinin ilk sayı çıxmış və cafiero həm qəzetdə yazmış həm də çapı üçün pul vermişdir. eyni il locarno'ğda (isveçrə) bakunin ilə görüşmüş, burada bakuninin fikirlərinin və marks və engelsin otoritarizmine itirazlarının müzakirə bir ay keçirmişdir. 1873-ci ilin yazında cafiero'nun köməyiylə köhnə bir proyekt olan italiyada və dünyada inqilabın beynəlxalq mərkəzini meydana gətirmə layihəsi həyata keçirildi. cafiero özünə miras qalan torpaqlarını sataraq isveçrədə bakuninin yaşaya bilməsi üçün bir ferma satın alır. eyni zamanda hökumətləri tərəfindən zülmə məruz qalmış inqilabçılar üçün bir sığınacaq olacaq bu mərkəz la baronata olaraq adlandırıldı. 1875-də cafiero milana getdi və enrico bignami tərəfində idarə edilən ilk gündəlik sosialist qəzet olan la plebenin redaktor heyətinə qatıldı. 1877 aprelində cafiero, malatesta, ceccarelli, rus stepniak və 30 digər yoldaş benevento şəhərində yenidən dirilişə keçdi. böyük coşğuyla qarşılandığları letino qəsəbəsini döyüşmədən ələ keçirdilər. əl qoyulan mallar və silahlar xalqa paylandı, vergilər geri və rəsmi sənədlər yox edildi. cafiero anarxizm, azadlıq, ədalət və dövlətsiz, hörmətsiz, köləsiz, hərbisiz və sahibsiz dövlət mövzularını yerli dildə açıqladı. bəyannaməsini camaata enternasyonalist 'tanrı tərəfindən göndərilən gerçək müridlər olduğunu açıqlayan keşişi belə razı etdi. sabahısı gün gallo qəsəbəsi bənzər şəkildə ələ keçirildi. təəssüf ki enternasyonalist qəsəbəni tərk edərkən hökumət əsgərləri tərəfindən mühasirəyə alınırlar və bhamısı həbs olundu. avqust 1878-ci ildə mühakimə olunub sərbəst qalmalarından əvvəl bir ildən çox həbs qaldılar.

həbs dövründə internasyonal ilə əlaqə qurmaqdan imtina etmədilər və cafiero daha sonra milanda la plebe editions tərəfindən çap olan ən əhəmiyyətli əsəri kapitalın incələnməsini yazdı. işi digər oxşar işlərdən daha üstün sayan marks tərəfindən belə təqdir edildi və övüldü. araşdırma kapitalın nəzəriyyəsinin tələbələrə, şüurlu işçilər və kiçik sərmayədarlar tərəfindən başa düşülməsinə imkan təmin etmək məqsədiylə yazıldı. 1876-cı ildə cafiero marsilyada yaşayır və aşpaz və liman işçisi olaraq çalışırdı. oktyabrda, malatesta ilə birlikta həbs olundu, sonrasında sərbəst buraxıldı və fransadan qovulur.

maxnovşçina

maxnovşçina, 1918-1921 illəri arasında ukrayna bölgəsində reallaşmış anarxo-kommunist üsyançı qara ordunun idelojik adı.

bolşevik hökumət ilə almanlar arasında imzalanan brest-litovsk sazişinin ardından avstriya-alman birlikləri ukraynanı işğal edərək kukla bir hökumət qurdular. maxnovistlərin bu hökuməti devirməsi üzərinə, dekabr 1918-ci ildə ukraynanın yolu bolşeviklərə yenidən açıldı. maxnovistlərin azad bölgələrinə girərək onları, partiya, dövlət və qırmızı ordunun nüfuzu altına almaq istədilər. bunun üzərinə, qırmızı ordu ilə maxnovistlər arasında üç il davam edən bir vətəndaş müharibəsi başladı.
ukrayna anarxist hərəkatı və ya qara ordu (maxnovşçina), anarxist inqilab düşüncəsinin ilk ictimai qarşılığıdır. hərəkatın maxnonun şəxsiyyətində cisimləşən inqilabçı xarakteri, gücünü yoxsul ukrayna kəndlilərindən almışdır. təxminən 3 il boyunca bütün ukraynada wrangel və petluranın ağlara qarşı inqilabçı orduları ilə mübarizə verən hərəkat, azadlıq döyüşündə bolşeviklərlə də mübarizə etmək məcburiyyətində qalmışdır. təsiri yalnız döyüş strategiyasıyla məhdud olmayan hərəkatın, ukraynanın bütün çöl bölgələrində anarxist komuna və ictimai çevrilmə layihələrini də həyata keçirdiyini söyləmək yalan olmaz. hərəkat fəaliyyətini artırdığı hər bölgədə sürətlə istehsal vasitələrinin ictimai mülkiyyətini inkişaf etdirmiş, yerli xalq milisləri quraraq ictimai işləyişi istehsalın davamlılığı və inqilabın təhlükəsizliyi məntiqiylə təşkilatlaşdırmışdır. təməl nəzəri arxa planını anarxist kommunizmdən alan hərəkat, təxminən otuz min nəfərlik milis qüvvəsi bənzəri görülməmiş bir təşkilatlanma yaratmağı bacarmışdır. hərəkatın təşkilatlanması məğlubiyyətdən 5-6 il sonra qələmə alınan "liberter kommunistlərin təşkilatlanma platforması" broşurlarında ana xəttləriylə çəkilməyə çalışılıb.
15 oktyabr 1920-ci ildə bolşeviklərlə maxnovistlər arasında edilən son razılaşmanın ardından maxnovistlər, wrangel ordusuna qarşı böyük bir hücum başlatdılar. üç həftə kimi qısa bir müddətdə 4 min əsir alaraq wrangel qüvvələrini krımda qəti bir məğlubiyyətə uğratdılar. bolşevik iqtidara yönələn son əks-inqilabçı təhlükə aradan qardırılmışdı! artıq maxnovistlərə ehtiyac yox idi. sazişin üzərində hələ bir ay keçməmiş, qırmızı ordu ilə maxnovistlər arasında, bütün ukranyaya yayılan və 1921 avqustunda rumıniya sərhədində bitən amansız bir döyüş və ölüm qasırğası başladı.qalib tərəf bolşevik xainlər olur.

ağ ordu

ağ hərəkat (белое движение / belo dvijeniye), bilinən adıyla ağ ordu (белая армия / belaya armiya) ya da ağ keşikçilər birlikləri (белая гвардия / belaya gvardiya) və mənsub olanların adıyla ağlar (белые / beli) və ya ağ gözətçilər (белогвардейцы / belogvardeysı ) rusiyanın hərbi qüvvələrinin bir hissəsini yaradır. bolşeviklərin oktyabr inqilabından sonra siyasi və hərbi olaraq 1917-ci ildə 1922-ci ildə qədər rus vətəndaş müharibəsi müddətində qırmızı ordu ilə döyüşmüşdür.
ağ söznün bir çox şərhi vardır. ilk olaraq, qızılların, yəni inqilabçı, soveti və kommnizm dəstəkçisi, qırmızı ordunun ziddidir. ikincisi, kəlmə olaraq "ağ" ın monarxiya kombinasiyasını vardır. tarixdə birləşmiş rusiyanın ilk kralı ivan iii, o dövrdə "albus rex" yəni "ağ kral" adıyla çağırılırdı.

mixail vasilyeviç alekseyev

mixail vasilyeviç alekseyev original dildə михаил васильевич алексеев tverdə 15 noyabr 1857 doğulub, 8 oktyabr 1918 krasnodarda ölüb, i. müharibəsində iki ay müddətlə rus ordusunun baş komandiri. 1917 oktyabr inqilabını izləyən vətəndaş müharibəsində bolşeviklərə qarşı döyüşən ağ ordunun siyasi və hərbi liderlərindən biri olmuşdur.

atası ər olan alekseyev, 1876-cı ildə rus ordusuna qatıldı və 1890-da qərargah məktəbini bitirdi. 1904də general oldu. i. dünya müharibəsinin ilk illərində təşkil edilən və müvəffəqiyyətlə nəticələnən galiçya hücumunu planladı. bir müddət şimal-qərb cəbhəsi komandirliyini etdikdən sonra, avqust 1915-ci ildə baş qərargah başçısı oldu və avropadakı rus ordularının rəhbərliyini boynuna götürdü.

rus ictimaiyyətin meylləriylə sarayın istəkləri arasındakı uçurumun hər keçən gün böyüməsi alekseyevin əlini qolunu bağlayırdı. 1916 payızında, çar ii. nikolaydan müxtəlif islahatlara girişməsini istəyəcəyi öyrənilincə, alekseyev müvəqqəti olaraq vəzifədən alındı. mart 1917-ci ildə nikolayın taxtı buraxmasından sonra alekseyev başkomandirliyə təyin edildi. müvəqqəti hökumətin orduda təxribatçılıq və xaosu önləməkdə müvəffəqiyyətsizliyinə etiraz edərək 21 mayda bu vəzifəsindən ayrıldı.

alekseyev daha sonra mühafizəkar general lg kornilov ilə müvəqqəti hökumətin baş naziri (iyul-oktyabr 1917) aleksandr f. kerenski arasında uzlaşma təmin etməyə çalışdı. inqilabdan sonra bolşevik əleyhdarı ağ ordunun don bölgəsindəki təşkilatlanmasını icra etdi.

rus vətəndaş müharibəsi

rus vətəndaş müharibəsi, 1917 və 1922 illəri arası oktyabr inqilabı ilə başa keçən bolşeviklərə qarşı çox sayda müxalif rus siyasi partiya təşkilatları arasında yaşanan döyüş idi. əsas müharibə sovet rusiyaya bağlı bolşevik qırmızı ordusuyla kommunizm əleyhdarlarının çar rusiyasına bağlı ağ ordusu arasında keçdi. döyüşü sovet rusiyanın qazanmasıyla tarixdəki ilk sosialist rəhbərlik iş başına gəlmişdir.
i. dünya müharibəsinin yaralarının üstünə, bir də üç il davam edəcək olan xarici dövlətlərin və onlara bağlı olan daxili qüvvələrin müdaxiləsinə qarşı döyüş başladı. necə ki daha 1917 dekabrında rumıniya, fransanın dəstəyi ilə, besarabyayı işğal etdi. 1918 martında fransız, ingilis və amerikan birlikləri, murmanskı və arxangelski ələ keçirdilər. apreldə əvvəl yaponlar, sonra amerikalılar, vladivostok və sovet uzaq şərqinə əsgər çıxardı. almanlar ukraynanı işğal etdi. maxnovistlərin azad bölgələrinə girərək onları, partiya, dövlət və qırmızı ordunun nüfuzu altına almaq istədilər. bunun üzərinə, qırmızı ordu ilə maxnovistlər arasında üç il davam edən bir vətəndaş müharibəsi başladı. əslində maxnovistlər çar rejiminə qarşı bolşeviklərə dəstək verirdi lakin bu səbəblərdən ötəri maxnovistlər və bolşevikler arasında bir döyüş başlamışdır. cənubda, avqust ayında ingilislər bakıya girdi.içəridə xaricilərlə birlikdə general denikn (ukrayna ağ orduları komandiri), admiral aleksandr kolçak (imperatorluq qaradəniz donanması komandiri, general lavr kornilov, gen. yudeniç (türkiyə cəbhəsi orduları komandiri), gen. pyotr vrangel (ukrayna ordusu komandiri) ölkənin dörd bir yanında silahlı qiyamları idarə etdilər. ayrıca ölkədə, i. dünya döyüşündən qalma 60 min nəfərlik bir çexslovak legionu vardı. tutsaq ikən sərbəst buraxılan bu əsgərlər ölkələrinə dönmək üzərəykən, sibir dəmir yolu xətti boyunca, sovet əleyhdarı əkisnə beynəlxalq hücum hadisələrində iştiraka məcbur edildilər. bu əsgərləri abş silahlandırdı. sol sr , brest-litovsk sazişini pozmaq məqsədi ilə terror hadisələrinə girişdi. bu dövrdə alman səfiri qraf wilhelm von mirbach qətl olundu və sui-qəsd nəticəsində lenin ağır bir şəkildə yaralandı (30 avqust 1918). 1920-ci ilin sonlarında varlığı 5 milyona çatan qırmızı ordu sıralarında, budyani, frunze , komenov və mixail tuhaşevski kimi komandirlər təkmilləçdilər. üç il davam edən bu müharibə, 1920 başlarında sovet qırmızı ordusunun gərək abş, ingiltərə, fransa, yaponiya və s. xarici dövlətlərin güclərinə, istərsə çar rejimini canlandırmaq istəyən ya da burjuaziyanın suverenliyini qurmağa çalışan, onlarla bağlı daxili güclərə qarşı qazandığı müvəffəqiyyətlərlə son tapdı. 1918dən 1922-ci ildə qədər rus vətəndaş müharibəsi sürdü. inqilaba qarşı gələnlər cəzalandırıldı və ssri içərisində sabitlik təmin edildi. dünyanın ən uzun qatar yolu inşa edildi. vladivostokta bitən qatar yolu ssrinin inkişafında əhəmiyyətli rolu oldu. ardından edilən inkişaf etdirmə və proqresslər, ssri-yə qarşı edilən ikinci dünya müharibəsi və soyuq döyüşdə ssri-nin güclü vəziyyətə gəlməsinə səbəb oldu. inqilabın yaxşı tətbiq olunması bu inkişafların əsas səbəblərindəndir.

çin vətəndaş müharibəsi

çin vətəndaş müharibəsi, çindəki çin nasyonal* millətçi yerinə əslini yazdım partiyası (kuomintang) və çin kommunist partiyası arasında yaşanan bir müharibədir. 1927-ci ildə şimali səfəri sonrasında, çan kay şek tərəfindən idarə çin nasyonal partiyasının sağ qanadının çnp-çkp ittifağındaki kommunistləri təmizləməsi ilə başladı. əsl qarşıdurma 1950-ci ildə düşmənliyin bitməsi ilə sona çatdı. kommunistlər indiki çini (hainan adası daxil olmaqla) nəzarətləri altına alarkən, millətçilərin əlində isə indiki tayvan, penghu və bir neçə ada qaldı.

ilk birləşmiş cəbhə:
qing xaqanınlığının çökməsindən sonra şimali çinin böyük bir hissəsini məhəlli diktatorlarca idarə edirdi. bu diktatorlara qarşı qərbli güclərdən kömək istəyən sun yat-sen ümid etdiyini tapa bilmədi və üzünü sovetlər birliyinə çevirdi. sovetlər birliyi öz siyasi mənfəətləri istiqamətində həm sun-a həm də yeni qurulmuş olan çkp-yə kömək etməyə başlayaraq sun-un bu istəyini geri çevirmədi. sovetlər bu köməklə çində bir kommunist tərəfə kəmər olacağını ümid etmişdi, buna qarşı hər iki tərəfin də döyüşü qazana biləcəyi ehtimalı qarşısında da hazırlıqlı idi. beləcə çindəki kommunistlər və millətçilər arasındakı güc döyüşü başlamış oldu.

1923-cü ildə şanxayda sun və sovetlərin nümayəndəsi adolph joffe arasında sovetlərin çinin bir ölkə olaraq birləşməsinə köməkçi olacağını təmin edən sun-joffe manifesti adındakı bir sənəd imzalandı. bu sənəddə çnp və çkp arasında bir birliyin bir an əvvəl təmin edilərək birləşmiş və müstəqil bir çinin qurulması lazım olduğu vurğulanırdı. bundan sonra sovetlərdən səlahiyyətlilər hər iki partiyaya birləşmə və yenidən təşkili üçün kömək etdilər və beləcə ilk birləşmiş cəbhə qurulmuş oldu. bu vaxt moskvaya siyasi və hərbi təhsil almaq üçün gedən və sun-un yoldaşlarından biri olan çan kay şek, geri dönərək whampoa hərbi akademiyasını qurdu. 1924-cü ildə akademiyanın başçısı olan chiang burada qalxaraq gözə batmağa başladı, ən sonunda sun-da sonra çnp-nin başçısı oldu. chiang sovetlərin gedərək artan çin siyasətinə qarışması və içində olunan "partiya içində partiya" vəziyyətindən məmnun olmayaraq kommunistləri yavaş yavaş çnp-den təmizləməyə başladı. bu çin vətəndaş müharibəsinin başladığına bir işarə oldu.

kuzey seferi (1926–1928) ve çnp-nin cəbhədən ayrılması:
sun-un 1925-ci ildə ölümündən bir neçə ay sonra nasyonal inqilabçı ordunun baş komandiri olaraq, chiang uzun müddətdir təxirə salınmış olan şimali səfərinə çıxaraq şimaldakı məhəlli diktatorları məğlub edib çinin çnp altında birləşdirmə qərarı aldı.

1926-cı ildə çnp sağ-sol deyə iki qrupa ayrılarkən, partiyadakı kommunist blok da gedərək böyüyürdü. 1926-ci ilin mart ayında özünə edilən bir qaçırma cəhdindən xilas olan çan, dərhal sovet xadimlərini qovaraq partisindeki çkp üzvlərinə yüksəlmə məhdudiyyətləri gətirdi və özünü çnp lideri olaraq təyin etdi.

ingilis vətəndaş müharibəsi

ingilis vətəndaş müharibəsi 1642 - 1651 illəri arasında respublikaçılar və kral tərəfdarları arasında yaşanmış siyasi görüş anlaşılmazlıqları və fiziki qarşıdurmaları adlandırarkən istifadə edilən ümumi termindir. birincisi 1642 - 1645 illəri arasında, ikincisi 1648 - 1649 illəri arasında yaşanan qarşıdurmalar i. charles (ingiltərə) - a, 1649 - 1651-ci ildə reallaşan üçüncüsü isə ii. charles-a qarşı respublikaçılar tərəfindən edilmişdir. vətəndaş müharibəsi 3 sentyabr 1651-de worcester döyüşü ilə respublikaçıların gücləri ələ keçirməsi ilə sona çatdı.

17. əsr bir çox daxili qarışıqlığa baxmayaraq ingiltərənin yüksəlməkdə davam etdiyi bir dövr oldu. i. charlesin edamı və cromwellin respublika adı altında diktatorluğunu elanı çox böyük daxili böhrana zəmin hazırladı. ancaq bu mübarizə sonunda krallıq yenidən qurulduğu kimi parlamentin nüfuzu da artdı. və artıq ingiltərə krallarının şəxsən dövləti idarə etmək dövrü bağlandı. parlament ilə kral arasında sonradan kralın hökumət etmə səlahiyyətlərinin tamamilə ortadan qalxmasıyla nəticələnəcək bir tarazlıq hasil oldu.

ingilis vətəndaş müharibəsinin ilk hissəsi:
ingilis inqilabının ilk mərhələsi 1640-41 inqilabıdır. bununla birlikdə köhnə mütləq krallıq rejimi zəiflədi. bu mərhələ i. charlesin maliyyə böhrandan xilas olmaq üçün 1640-ci ilin noyabrında uzun parlamenti yığıncağa çağırmasıyla başladı. xalq tərəfindən sevilməyən charles konstitusiya nizamı içində parlamentə köhnəsindən çox daha əhəmiyyətli bir yer təmin edən bir sıra siyasi islahata razı olmaq məcburiyyətində qaldı. bu dəyişikliklərlə birlikdə xüsusilə 1641 iyulunda başında senzuranın qaldırılmasından sonra siyasi mübahisə mühiti böyük ölçüdə qızışdı.

ingilis vətəndaş müharibəsinin ikinci hissəsi:
siyasi böhran daxili müharibəyə doğru sürükləndikcə inqilabın get-gedə sola sürüşməsinə səhnə oldu. bu ingilis inqilabının ikinci mərhələsidir. uzun parlament 1641-de öz içində rəqib partiyalara bölündü. kralın partiyası olan kralçılar ilə daha irəli siyasi və dini islahatlar istəyən parlamentarlar. charles 1642-də qabaqda gələn müxaliflərini həbs etməyə başladı. bacara bilməyincə londondan qaçdı. buna görə i. daxili döyüşə əlverişsiz şərtlərlə girdi. london və mərkəz hökumət mexanizmi parlamentarların əlində qalmışdı. təəssüf ki, parlamentarlar dərhal bu hadisədə hakim ola bilmədilər. bu ancaq 1645-ci ildə möhkəm, intizamlı bir ordu qurulmasıyla reallaşdırıldı. bununla xadim püritanizmin parlament iddiasına qatqısı təmin edilmiş oldu.

ingilis vətəndaş müharibəsinin üçüncü hissəsi:
sör tomas fairfax qabiliyyətli komandanlığı altında ordu naseby-de kralçılar qarşısında qəti zəfər qazandı. iii. mərhələdə inqilabın sola kəmər kuliminasiya nöqtəsinə vardı. parlamentarlar müvəffəqiyyətə çatdıqları 1646 və 1648 illərində öz aralarında bölündülər. daha mühafizəkar qrup presbiteryenlər idi.bunlar şotlandlarla birlik olub charles ilə razılaşmaya getdilər.daha radikal partiya oliver cromwellin və ordunun dəstəklədiyi "müstəqillər" bir müqavilə cəhdindən nəticə alına bilməməsi üzərinə charlesa qarşı müxalif qaldılar. ii. vətəndaş müharibəsi qısa sürdü. cromwellin 1648-de preston-da şotland ordusunu əzib yox etməsiylə sona çatdı.
bunun ardından da 1648 dekabr ayında parlamentdə bəzi dəyişikliklərlə birlikdə, 1649-da charlesin mühakimə olunub edam edilməsi və eyni ilin fevral ayında krallığın və lordlar kamarasının ortadan qaldırılmasıyla başladı. eyni zamanda cromwell və ordu üst addımının xalq siniflərini təmsil edən və adına "level" deyilən radikal siyasi partiya ilə yolları ayrıldı. "level" konstitusiyada köklü dəyişiklik istəyərək torpaq sahiblərinin siyasi və ictimai iqtidarına baş qaldırırdılar. 1647-ci ildə ordunu ələ keçirmək üçün cromwellə qarşı qiyam qaldırdılar. cromwell hərəkətə keçdi. may 1649-da level ordu üsyanı burford-da dayandırıldı. ordu içindəki mövqelərdən atılan "level"lər sürətlə dəstəklərini itirdilər.

ingilis vətəndaş müharibəsinin dördüncü hissəsi:
iv. mərhələ yavaş yavaş siyasi tarazlığa dönüş mərhələsi idi. yeni ordu 1650-lərdə altmış mindən çox əsgəri olan mövcud bir güc idi. bu gücün funksiyası irlandiya qiyamının qəddarca basdırılması və yeni kralçı qiyamın təxribat edilməsi xarakterli olduğu ortaya çıxdı.

ingilis vətəndaş müharibəsinin beşinci hissəsi:
cromwell son dərəcə müvəffəqiyyətli bir idarəçi olduğunu göstərmişti.bunun səbəbi həm usta bir siyasətçi, həm də parlaq bir general olması idi. cromwell hökuməti 1654-te niderland ilə sülh və ispaniya qarşısında zəfər və xarici siyasətlə əlaqədar bəzi uğurlar təmin etdi. amma sistem cromwellin ölümündən sonra çox uzun sürmədi. beşinci mərhələdə ordu rəhbərliyinin çökməsiylə birlikdə əvvəl bir siyasi qarışıqlıq dövrü baş göründü. 1660 mayında qurucu məclisin çağırışıyla ii. charlesin geri dönməsi istənildi. yenidən başa keçən krallıq rəhbərliyi köhnəsinə nisbətlə çox güçsüz idi və parlamentdə təmsil edilən soylu sinif, ingilis inqilabında son və qəti zəfəri təmin mütləqiyyətçi krallığa bir daha geri gəlməmək üzrə son verdi.

nəticələri:
vətəndaş müharibəsi, kral i. charlesin mühakimə olunaraq edamına, və oğlu ii. charlesin da sürgününə səbəb olarkən, ingilis krallıq sisteminin isə irlandiya, şotlandiya və uels bölgəsinin də iştirakı ilə ortaq rəhbərliyinə çevirilməsinə qərar verildi. bir çox mübarizədən sonra 4 aprel 1660-da ii. charles ingilis krallıq taxtını qəbul etdirdi. 23 mayda sürgündən döndü və 29 mayda krallığı qəbul etdi. 23 aprel 1661-ci ildə westminster abbey-deki tac mərasimi ilə rəsmi olaraq kral oldu.

əlcəzair vətəndaş müharibəsi

əlcəzair vətəndaş müharibəsi, 1990-cı illər ilə 2000-ci illərin başına qədər əlcəzair hökuməti ilə müxtəlif islamçı qruplar arasında yaşanmış silahlı qarşıdurmalardır.

vətəndaş müharibəsinə aparan səbəblər və nəticələr:
əlcəzairin 1962-də müstəqilliyini qazanmasından etibarən ölkədə süveren olan tək partiyalı siyasi quruluşun, 1980-ci illərin sonlarına gəlindiyində uzun ömürlü ola bilməyəcəyi hiss olundu. müxalifətin demokratiya tələbləri oktyabr 1988-də ölkə səviyyəsindəki nümayişlərlə geniş bir dəstək tapdı. buna əsasən siyasi plüralizmə imkan verən və azadlıqları genişlədən yeni bir konstitusiya hazırlandı. bu konstitusiyanın fevral 1989-dakı referendumda yüzdə 74-lük bir əksəriyyətlə qəbul edilməsiylə çox partiyalı sistemə keçildi. yeni konstitusiyanın qəbuluyla milli qurtuluş cəbhəsi (fln) tək partiya xüsusiyyətini itirərkən, çox sayda partiya yaranmağa başladı. o dövrlərdə müxtəlif qanunlarla gətirilən məhdudiyyətlərə qarşı, demokratikləşmə prosesi böyük bir sürət qazandı, yanvar 1990-da prezident chadli bendjedid, sürgündəki bütün müxaliflərin ölkəyə qayıda biləcəyini açıqladı. bunun üzərinə, sosialist güclər cəbhəsi (ffs) lideri hüseyn ayt əhməd və köhnə başçı əhməd min bellə ölkəyə döndülər.
fundamentalist bir döşəməyə söykənən islami salamatlıq cəbhəsi (fis) iyun 1990 yerli seçkilərdə təxminən 8,5 milyon seçicinin yüzdə 54-ünün səsini alaraq gözlənilməz bir müvəffəqiyyət əldə etdi. seçkilərdən sonra, ölkəni idarə etməkdə olan milli qurtuluş cəbhəsi (fln) içində əhəmiyyətli ayrılıqlar baş göstərdi. bu vaxt fis içindəki radikal qanad kütləvi hərəkətlərə yönəldi. sonunda milli xalq məclisini yeniləmək üçün 27 dekabr 1991-ci ildə edilən seçkilərin ilk turu fis namizədlərinin qəti üstünlüyüylə bitdi. fln isə çox az bir səs nisbətiylə üçüncü sırada yer ala bildi.
bunun üzərinə ölkədəki dünyəvi güclər demokratiyanın qorunması üçün hərəkətə keçdilər.əlcəzair şəhərindəki mitinqlərə təxminən 1,3 milyon adam gəldi. demokratiyalaşmaları davam etdirməkdən yana olan prezident chadli bendjedid yanvar 1992-ci ildə ikinci turdan bir neçə gün əvvəl dövlət başçılığından istefa etdi. ardından qurulan yüksək dövlət şurası "konstitusiya zərbə" olaraq xarakterizə edilən bir cəhdlə seçkiləri ləğv edərək rəhbərliyə əl qoydu. yeni iqtidar orqanı olaraq bütün səlahiyyətlər dövlət şurasının əlində toplandı. bunu fis öndərlərinə istiqamətli geniş miqyaslı bir həzm etmə kampaniyası izlədi. dövlət başçılığını boynuna götürən müstəqillik hərəkatı liderlərindən məhəmməd budiafın iyun 1992də "qaranlıq" bir sui-qəsd nəticəsində ölməsi ölkədəki siyasi böhranı daha da artırdı. yüksək dövlət şurasının digər dörd üzvü, belaid abdüsselamı hökuməti qurmaqla vəzifələndirdilər. beləcə bir fövqəladə hal rejimi qurulmuş oldu. budiafin öldürülməsindən iki ay sonra köhnə baş nazirlərdən qəsdi merbah öldürüldü.
seçkilərin ləğv edilməsi, fis-in qadağan edilməsi və bir çox üzvünün həbsini həzm edilməyə çalışılması üzərinə ordu dəstəkli hökumət ilə yeraltına çəkilərək silahlanan bir çox islamçı qrup arasında on il davam edəcək qanlı bir vətəndaş müharibəsi başladı. ən qabaqda gələn silahlı qruplardan silahlı islami hərəkət (din) dağlarda, silahlı islami qrup (gia) isə qəsəbələrdə yerləşirdi. gia əvvəllər yalnız əsgər və polis qüvvələrinə hücumlar qaydaya qısa müddət sonra vətəndaşlar və ölkədəki xariciləri da hədəf almağa başladı.
1994-cü ildə hökumət ilə məhbus fis idarəçiləri arasındakı danışıqların artmasıyla vətəndaş müharibəsi daha qanlı bir müddətə girdi. gia hökumət güclərinin yanında hökumət ilə danışıqlar edən fis və dəstəkçilərinə də döyüş açdığını açıqladı. bunun üzərinə mia və başqa kiçik silahlı qruplar islami salamatlıq cəbhəsinə bağlı islami salamatlıq ordusunu (ais) qurdular. dekabr 1994-cü ildə bir air france təyyarəsinin gia militanları tərəfindən qaçırılması terrorizmi fransaya daşıdı. yanvar 1995-ci ildə, 1991-ci ildə oyun kənarına buraxılmış müxalifətlə (fis-ffs-fln) əlcəzairdəki insan haqqları təşkilatları romada bir razılaşmağa gəldilər. " əlcəzair böhranına sülhsevər bir həll üçün milli müqavilə" adını daşıyan, demokratiyanı dəstəkləyən, insan hüquqlarına, iqtidarın əl dəyişdirməsi qaydasına hörmət göstərən və şiddətə qarşı çıxan bu dəvət, yüksək dövlət şurasının başçısı liam zerval tərəfindən rədd edildi.
noyabr 1995-ci ildə edilən və başda fis olmaq üzrə müxalifətin boykot etdiyi seçkiləri ordunun dəstəklədiyi liam zerval qazandı. mia ilə gis arasındakı qarşıdurmalar artarkən, gis məskunlaşma yerlərində qırğınlara girişdi. qırğınların zirvəyə çatdığı 1997-ci ilin yazında keçirilən parlament seçkiləri zervala yaxın kəslər tərəfindən qurulan milli demokratik birlik (rnd) qazandı. eyni il ais tək tərəfli olaraq hökumətlə atəşkəs elan etdi. ais hökumətə qarşı tək tərəfli atəşkəs elan edərkən rəqib təşkilat gia paytaxt əlcəzairin əsas yerlərində qırğınlar təşkil edərək xalq dəstəyinin azalmasına səbəb oldu.
1999-cu ildə əbdüləziz buteflikanın dövlət başçılığına seçilməsi və dərhal sonra cinayət, təcavüz və bombalı hücum kimi hərəkətlərə qarışmamış minlərlə islamçı üçün bağışlanma çıxarılması qarşıdurmaların şiddətini çox yüksək dərəcədə azaltdı.yanvar 2000-də ais lideri mədəni mezrag təşkilatın özünü uduzduğunu, əllərindəki hər cür silah və əsgəri vəsaiti təslim edəcəklərini eşitdirdi. buna baxmayaraq sülh prosesini qəbul etməyən gia-nın qarşıdurmanı davam etdirən gücləri zaman içində ortadan qaldırıldı. 2002-ci ilə gəlindiyində qarşıdurmaların az qala sıfırlanmasıyla hökumət qüvvələri qəti olaraq ölkəyə hakim oldular.

amerika vətəndaş müharibəsi

amerika vətəndaş müharibəsi və ya digər adıyla əyalətlər arası müharibə, amerika birləşmiş ştatlarının vaşinqtondakı rəhbərliyi ilə bu ölkədən ayrılmaq istəyən 11 cənubi əyaləti arasında çıxmış geniş əhatəli bir vətəndaş müharibəsidir. 11 cənublu əyalət abraham lincolnun 1860-ci ildə prezident seçilməsiylə jefferson davis əmrində müstəqilliklərini elan etmişlər. 12 aprel 1861-ci ildə isə cənubi carolinadakı sumter qalasında ilk top döyüntüləri ilə birlikdə döyüş başlamışdır.

döyüşün ilk nəticəsi lincolnun yavaşlamasına və bəzi demokrat partiyalıların reaksiyasına baxmayaraq köləliyin qaldırılmasıdır.22 sentyabr 1862 hazırlanmağa başlanan, 1 yanvar 1863də tətbiqə qoyulan bu tədbir, 13 konstitusiya dəyişikliyi məsləhəti ilə səslənib qəbul edilməsiylə 31 yanvar 1865-te qanuniləşmişdir. ancaq bu qalibiyyətdən beş gün sonra lincoln bir sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür.

müharibənin əsas səbələri:
19-cu əsrin ortalarında amerika birləşmiş ştatlarının cənub-şərq bölgələrində böyük fermaların ağırlıqda olduğu və əkinçiliyə söykənən bir iqtisadiyyat yerləşmişdi. bu fermalarda xüsusilə pambıq, tütün və şəkər qamışı yetiştirilməkdə və lazım olan əmək afrikadan qaçırılıb gətirilən zənci mənşəlilərdən ibarət kölələrdən təmin edilirdi. abş-ın digər bölgələrində iqtisadiyyat sənayeyə yönəlmiş və bunun tələbi sərbəst əmək üçün köləlik ortadan qaldırılmışdı. abş-ın qərb seqmentində hələ yeni əyalətlər qurulmağa davam edir və bu yeni əyalətlərin çoxunda köləlik qadağa olunurdu. bu mühitdə cənub əyalətləri köləliyin axırda cənubda da qadağan olmasından qorxurdular. bu da cənubun köləliyə söykənən istehsal tərzini kökündən təhdid edirdi. köləliyi qaldırmağa söz verərək seçkiyə qatılan başçı namizədi abraham lincoln seçimi qazanınca cənublu 7 əyalət (cənubi karolina, missisipi, florida, alabama, teksas, georgia və luiziana) yeni prezidentin köləliyi qaldıracağına qəti gözlə baxaraq dərhal abş-dan müstəqilliyini elan etdilər. bu əyalətlər jefferson davisin başçılığı altında amerika konfederasiya ştatları adı altında yeni bir dövlət qurdular. qısa bir müddət sonra buna 4 əyalət (virciniya, arkansas, şimali karolina və tennessi) daha qatıldı. bunun cəmində 11 əyalət amerikan vətəndaş müharibəsində cənublu konfederasiya tərəfini meydana gətirdilər. ölkənin geri qalan qisimi (xüsusilə şimal-şərq qisimi) da şimallı union "birlik" tərəfini meydana gətirdilər. bir müddət sonra iki dövlət arasında müharibə başladı.

şimalın qələbəsi:
amerikan vətəndaş müharibəsinin ilk illərində heç bir tərəf üstünlük təmin edə bilmədi. hər iki tərəfdən də bir çox itkilər oldu və hər iki tərəf də zaman zaman hərbi uğurlar əldə etsə də üstə çıxa bilmədi. 1863-ci ilin iyul ayında reallaşan gettysburg müharibəsi əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi oldu. cənubdan 75 min, şimaldan 82 min əsgərin qatıldığı bu qanlı döyüşdə hər iki tərəf də əsgərlərinin təxminən üçdə birini itirdilər amma şimalılar müzakirəsiz bir üstünlük təmin etdi. ən sonunda 9 aprel 1865 tarixində şimal orduları cənublu məşhur komandir robert edward leenin ordularını bir neçə qoldan sardılar və təslim olmağa məcbur buraxdılar. eyni ilin iyun ayında geri qalan bütün cənub əsgərləri də silahlarını buraxaraq təslim oldular və amerika vətəndaş müharibəsi şimalın zəfəriylə sona çatdı. döyüş bitincə abraham lincoln cənubu istismar etmək yerinə onları inkişaf etdirmək üçün çox sayda qarşılıqsız borc təklif etdi. şimallı torpaq sahibləri tam tərsini düşünürdü. bunun üzərinə senator wallace və "gizli xidmət" i lincolnu öldürmə qərarını aldı. köhnə bir oyunçu olan john wilkes booth abraham lincolnu başından vuraraq öldürdü.

müharibənin nəticələri:
döyüşün bitimində cənubdakı bütün kölələrə azadlıq hüquqları verildi. qısa bir müddət sonra da kölələr səsvermə hüququnu qazandılar. abş-ın cənubunda köləliyə söykənən əkinçilik iqtisadiyyatı sona çatdı. amerika birləşmiş ştatları bölünmə təhlükəsinin üstündən gələrək təkrar tək bir ölkə olaraq birləşmiş oldu. döyüşün sonunda cənubdakı zəncilərin bir çox haqq verildisə də, bunlar qısa müddət içində cənublu ağlar tərəfindən geri alındı. ayrıca döyüşdən əvvəl abş-ın cənub və şimal tərəfləri bərabər varlılıqda ikən, döyüşdən sonra cənub iqtisadi dağılma ilə üzləşdi və şimal önə keçdi.

şimali irlandiya konflikti

şimali irlandiya problemi (ingiliscə: the troubles ("problemlər"), irland: na trioblóidí), şimali irlandiyada davam edən və müxtəlif zamanlarda irlandiya respublikası, ingiltərə və materik avropaya yayılan etnik milliyyətçi qarşıdurmalardır. "the troubles" dövrü 1960-cı illərin sonunda başladı və ən tanınan görüşə görə 1998 belfast müqaviləsi ilə sona çatdı.ancaq şiddət hadisələri o vaxtdan bu yana hərdən-bir davam etməkdədir.

ən əsas problemlər, şimali irlandiyanın konstitusiya vəziyyəti və iki ana birlik arasındakı əlaqələrdir. əksəriyyətlə protestant camaatına mənsub olan birlikçilər və sədaqətçilər, ümumiyyətlə şimali irlandiyanın birləşmiş krallığın bir hissəsi olaraq qalmasını istəyirlər. digər tərəfdən əksəriyyətlə katolik camaatına mənsub olan irlandiyalı milliyyətçilər və respublikaçılar, birləşmiş krallıqdan ayrılıb birləşmiş bir irlandiyaya qatılmaq istəyirlər. ilk qrupdakılar ümumiyyətlə özlərini britanyalı olaraq gördüyü halda ikinci qrupdakılar özlərini irlandiyalı olaraq görməkdədirlər.

müddətcə bu problem respublikaçı və sadiq paramilitar, britaniya və irlandiya respublikası dövlət təhlükəsizlik gücləri, siyasətçilər və siyasi fəallar arasında davam edir. çıxan qarşıdurmalarda 3.500-dən çox adam həyatını itirmişdir.