yunanıstan vətəndaş müharibəsi
![]()
yunanıstan vətəndaş müharibəsi, 1944-1948 illəri arasında yunanıstanı siyasi qeyri-sabitlik içinə itələyən, təsirləri 1955-ci ilə qədər hiss olunan və əsasən fikri sağ-sol mübarizəsi olan müharibədir.
vətəndaş müharibəsinə zəmin yaradan səbəblər:
osmanlı dövlətindən müstəqilliyini qazandıqdan sonra yunanıstanda konstitusiyalı monarxiya quruldu və bu ölkə ii. dünya müharibəsinə qədər davamlı bir şəkildə inqilab və əks-inqilab müddəti içinə girdi.1924-1935 illəri arasında yunanıstan respublika rejimi ilə idarə olundu. qarışıqlıqların ilərləməsinə görə 1935-ci ildə bir referenum elan edildi və yunanıstanda yenidən konstitusiyalı monarxiya quruldu.1936-cı ildə yunan kralı, ioannis metaksası baş nazirliyə gətirdi. metaxas baş nazirliyə gələn kimi parlamenti ləğv etdi və 1938-ci ildə özünü həyatı boyunca baş nazir elan etdi. metaxas 1941-dəki ölümünə qədər ölkəni faşist xüsusiyyətlər göstərən bir diktatura ilə idarə etdi. metaxas öz rəhbərliyinə (klassik yunan və bizansdan sonra) "üçüncü sivilizasiya" adını vermiş, tünd bir dövlətçi olaraq mətbuatı susdurmuş, müxalifləri sürgünə göndərmiş və tam bir təzyiq rəhbərliyi qurmuş olsa da müəyyən bəzi islahat hərəkətlərini də reallaşdırmış və ölkənin müdafiəsini gücləndirmişdir.
ii. dünya müharibəsi əsnasında əvvəl italiya ardından da almaniyanın işğalına ilə qarşı-qarşıya qalan yunanıstanda kral londona hökuməti isə qahirəyə sığındı. yunanıstanlı vətənpərvərlər ii. dünya müharibəsi içində alman işğalına qarşı müxtəlif müqavimət təşkilatları qurdular. bunlar arasında önə çıxan "milli qurtuluş ordusu" (elas) sola meyilli, "azad demokratik yunan ordusu" (edes) isə sağa meyilli idi. bu iki təşkilat alman işğal ordusuna qarşı birlikdə təsirli bir mübarizə içinə girdi.
stalin ilə churchill alman məğlubiyyətindən sonra şərqi avropanın vəziyyətini moskvada görüşürərkən churchill yunanıstanın ingilislərin təsiri olan bölgə olaraq qəbul edilməsini təklif etmiş və stalin də bunu qəbul etmişdi. faizlər razılaşması olaraq bilinən bu razılaşmadan dərhal sonra, müharibənin son ilində, ingiltərə yunanıstana əsgər göndərdi. ingilis ordusunu, elas və edes almanları yunanıstandan təmizlədilər. ancaq bu təmizlik yunanıstana gözlənilən barış və dincliyi gətirmədi və ölkə beş il davam edəcək olan son dərəcə qanlı və dağıdıcı bir vətəndaş müharibəsinin içinə girdi.
vətəndaş müharibəsinin başlaması:
yunanıstan vətəndaş müharibəsinin birinci mərhələsi 4 dekabr 1944 günü başlamışdır. o gün, ingilis işğal orqanları təlqin edilən və yunan baş naziri tərəfindən verilən bir ultimatumla elas-dan silahlarını təslim edib afinanı tərk etməsi istəndi. churchillin iddialarına görə elas-ın afinada terror havası yaşatması və kremlin tərəfindən idarə olunmaqda idi. yenə churchillə görə döyüş əsnasında almanlardan çox edes-ə qarşı döyüşmüş idi.
bu iddialara qarşı elas-ın əslində, müharibəsən əvvəl metaxası devirmək üçün qurulan və gedərək nasistlərə qarşı müqavimətdə təsirli rol oynayan solçu ünsürləri içində saxlamağa başlayan bir təşkilat idi. 1944-cü ilin sonunda üzv sayı iki milyona çatmışdı. elas-ın, metaxasın baş dəstəkçisi kral corca da qarşı idi. qısaca, elas-ı hərəkətə keçirən faktor (çörçilin iddialarının əksinə) moskva deyil daxili siyasət idi. ayrıca, müharibə əsnasında ingilis müdafiə nazirliyi elas-ı dəstəkləmiş, hətta churchill 1944 yazında livan yığıncağında elas-ın ilə edes-i nasistlərə qarşı georges papandreunun əmri altında əməkdaşlıq etməyə razı etmişdi. (bu səbəbdən, döyüş əsnasında elas-ın edes-ə qarşı savaşdığı fikiri doğru dəlillərə əsaslanmır.)
elas, verilən ultimatoma uymadı. uyğun gəlməmək səbəbi olaraq ingiltərənin yunanıstanda kralı və kralla birlikdə sağçı bir diktatoru iş başına gətirməsinin onlara narahatlıq etməsini göstərdi.
bunun üzərinə afina və ətrafında başlayan silahlı qarşıdurma üç həftə qədər sürdü. onsuz da çox güclü olmayan və sovetlər birliyi tərəfindən də dəstəklənməyən elas-ın siyasi orqanı eam atəşkəsi qəbul etdi. 12 fevral 1945-ci ildə eam ilə edes razılaşdılar. bu razılaşmağa görə bütün müqavimət təşkilatları tək bir ordu içində birləşdiriləcək, demokratik seçkilər keçiriləcək (31 mart 1946-cı keçirildi və solçuların seçki boykotu səbəbiylə iştirak nisbəti faizi 50-lərdə qaldı) və ii. dünya müharibəsi əsnasında londona qaçan yunan kralının yunanıstana dönüb dönməməsi mövzusunda referenduma keçiriləcəkdi (90% səs ilə yunanıstanda krallığın yenidən qurulması qərarlaşdırıldı. ancaq bu istiqamətdə səs verənlər arasında kommunistlərin güclənməsindən qorxub respublikaçı olduqları halda kral lehinə səs verənlər də vardır). beləcə, 12 fevral 1945-ci ildə yunan iç döyüşünün birinci mərhələsi bitmiş oldu.
yunanıstan vətəndaş müharibəsinin ikinci mərhələsi hökümətin qurulması və kralın yunanıstana geri dönməsiylə başlamışdır. bu mərhələ, birincisindən xüsusiyyət olaraq fərqlidir çünki problemin birləşmiş millətlər təşkilatının (bmt) gündəminə daşınması və yunanıstanın üç şimal qonşusunun (bolqarıstan, yuqoslaviya və albaniya) solçulara verdiyi dəstəklə vətəndaş müharibəsi beynəlxalq bir xüsusiyyət qazanmışdır.
1946-cı ildə yunanıstanın şimalında şəbəkə döyüşləri başladı. əvvəllər şəbəkəçilərə qarşı bir simpatiya vardı. zəif mərkəzi hökumət, iqtisadi vəziyyətin zəifliyi və ictimai ədalətsizliklər, kəndlilərin şəbəkəçilərin köməyini almasını rahatlaşdırmışdı. mərkəzi hökumət, dağlıq bölgələrdə döyüşən və üç kommunist dövlətdən yardım alan şəbəkəcilərə mübarizədə qeyri-kafi qalırdı. bu vaxt bmt, özünə bağlı bir araşdırma komissiyası tərəfindən bölgədə edilən araşdırma nəticəsində, şəbəkəçilərin şimaldan kömək gəldiyini açıqladı. şəbəkəçilərin isə yalnız təhsil və yaralıların müalicəsi kimi səbəblərlə albaniya və bolqarıstan torpaqlarını istifadə etdiklərini iddia etməkdə və istifadə silahların alman və italyanlardan geriyə qaldığını dilə gətirdilər.
müharibənin bitməsi:
vətəndaş müharibəsi 1948-ci ilin əvvəllərində sona çatmış olsa belə kiçik miqyaslı qarşıdurmalar 1950-ci ilə qədər davam etmişdir. bmt-nin və mərkəzi hökumətin, yunanıstan vətəndaş müharibəsinin sona çatmasında bir təsiri olduğu deyilə bilməzdi. vətəndaş müharibəsinin bitmə səbəblərindən birincisi kominformdan atılan yuqoslaviyanın şəbəkəçilərə etdiyi köməyi kəsməsi, ikinci səbəbi isə abş tərəfindən qüvvəyə qoyulan truman doktrinasıdır.
müharibənin izləri:
yunanıstan vətəndaş müharibəsindən sonra iki il tam bir siyasi qeyri-sabitlik içinə girdi. dörd il içində (1948-1952) liberal və sosial demokratların üstünlüyündə 13 ayrı hökumət quruldu və məhv oldu.
1952-ci ildə edilən yeni konstitusiya nisbi təmsil yerinə əksəriyyət sistemini gətirdikdə yunanıstanı siyasi iflastan qurtarıb güclü bir hökumət qurma iddiasındakı marşal papagosun sağ meylli yunan birliyi partiyası hökuməti tək başına ələ keçirdi və bu dövr papagasın 1955-ci ildəki ölümünə qədər davam etdi. yavaş yavaş siyasi sabitliyə qovuşmağa başlayan yunanıstan, 1955-1963 illəri arasında constantin karamanlisin milli radikal birliyi (ere) hökuməti tərəfindən idarə olunmuşdur.
