orta şərqi uzun müddət işğal altında saxlamış monqollların dilinin burada yaşayan xalqların dilinə təsir etmədiyini deyə bilmərik. qayçı - proto-monqolca kaïcï sözündən gəlir. çağdaş monqolcada хайч (xayç) olaraq yaşayır. hündür - proto-monqolca öndür ; monqolca өндөр (öndör). dəbilqə - proto-monqolca duɣulɣa (duğulğa) ; monqolca дуулга (duulqa). lap - orta monqolca lab; monqolca лав (lav) yekə - proto-monqolca jeke ; monqolca их (ix). dal - arxa, davam, göt mənasındakı dal monqolca дал (dal)-dan gəlir. budaq mənasında türk sözüdür. tala - məşədəki ağacsız açıq sahə mənasını verən tala sözü proto-monqolca tala, tal-b- sözündən gəlir. kürəkən - monqolca хүргэн (xurqen) quda - monqolca худ (xud) nökər - orta monqolca dost, yoldaş mənasında olan "nökür" sözündən gəlir. müasir monqol dilində də eyni mənada "нөхөр" şəklində işlədilir. maral - monqolca марал (maral) ceyran - orta monqolca jērän ; monqolca зээр (ceer). əski türkcədəki yẹgren (sarı, şabalıdı) sözündən götürülüb. cida - nizə deməkdir. orta monqolca jida, çağdaş monqolca жад (jad). nohur - balaca göl, gölməçə manasındadır. orta monqolca naɣur (nağur); monqolca нуур (nuur) sovqat - bax monqol sözü olduğu deyilir. narın - monqolca нарийн (nariyn) ürgə - ikiyaşar at mənasını verən ürgə sözü orta monqolca "üriy'e (trans.)" sözündəndir. cərgə - orta monqolca jerge ; monqolca зэрэг (cereg) yasaq - orta monqolca jasag ; monqolca засах (casax) yamçı - arabaçı, at arabası sürücüsü. yam elxanilər dövründə ölkədaxili əlaqəni təmin etmək üçün hər 21 kilometrdən bir qurulmuş rabitə məntəqəsidir. yamların arasındakı əlaqəni də yəqin ki, yamçı adlanan atlılar təmin edirdi. Bir yerə məktub göndərmək lazım olanda, bir atlı yerinə hər 21 kilometrdən bir-birini əvəz edən yamçılardan istifadə olunurdu. Bu söz orta monqolca "jam (trans.)" sözündəndir. monqollar da yəqin ki, çinlilərin 站 (ʈˠɛmH) sözünü alıblar. sərin - monqolca сэрүүн (serüün) subay - monqolca сувай (suvay). bu söz zabit mənasında proto-türkcədir. açılışı s²ü (ordu) + b²g (bəy). oymaq - kənd, el, mənasını verən oymaq sözü tayfa, nəsil mənasını verən "ayimag (trans.)" sözündən gəlir. qurultay - bunu hamı bilir. monqolca хуралдай (xuralday) oqtay - monqolca ögedei adının dilimizə uyğunlaşdırımış biçimidir. (altay monqol adı deyil)
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin baş redaktoru olduğu 1928-1931-ci illərdə Türkiyədə nəşr olunan Azəri Türk jurnalının 22-ci nömrəsi.
bir də rəsulzadənin belə bir sitatı da var:
Eşqi istiqlal ilə yanan və həsrəti hürriyyətlə saxlayan Azəri gəncliyinin ürəyi yarılsa, bu bayrağın (Azərbaycan bayrağının) orada həkk edildiyi görünər.
Ölümündən sonra Mirzə Bala Məmmədzadənin 1948-ci ildə çıxardığı Rəsulzadənin məşhur sitatının*
sən bizimsən...
müəllifi Əmin Abid Gültəkinin "Buzlu Cəhənnəm" şeir kitabı
Gültəkinin "buzlu cəhənnəm" şeirindən:
Dediniz yaşamaz Azəri haqsız.
Sizi kəsmək üçün enən xəncərə
“Hürriyyət istəriz” deyə yazdınız.
Səlamat yoludur getdiyiniz yol. nasistwehrmacht-ın tərkibində qızıl orduya qarşı vuruşan azəri türkü legionerlərin çıxardığı "azərbaycan" qəzetinin başdan sovdu axtarışla tapdığım bu məqəsində dilimiz "azəri türkcəsi", milli mənsubiyyətimiz "azəri türkü" şəklində verilib.
türkiyədə "azəri" sözünü yayanların azəri mühacirləri olduğunu düşünürəm.
sonradan qeyd: nasist qəzetindəki məqələdə bu cümlə diqqətimi çəkdi:
"indi iftixarla qeyd etmək olar ki, milliyyətin nədir deyə verilən suala azərbaycanlıyam deyil, azəri türküyəm deyə cavab verilir".
asddasdsasdasads
Kararlı inançlı olunca neticeyi alırsınız. Azerbaycan da bu neticeyi aldı. Azerbaycan mevcut nüfusuyla da daha da ileriye gidecek. Benim nüfustaki planım en az 3 çocuktu. Azerbaycan'da bu en az 5 olmalı.
deyəsən, ölkəsini hindistana, azərbaycanı da banqladeşə oxşar vəziyyətdə görmək istəyir. ucuz və savadsız əmək ehtiyatları ilə ölkəsini qərbli sərmayəçilər üçün "yeni Çin"ə çevirib, hakimiyyətini möhkəmlətməyə çalışır.
"Aztv"nin türkiyə şöbəsi: (4:50)
süveyda - süveyda' ürəyin ortasında olduğu sanılan qara xal, qara, qaramtıl. ərəb-fars sözləri lüğətində var. belə gic-gic sözləri əsas sözlüyə salmasaq da olar.
meme - mim, mem yaz getsin. qabaq bunlara prikol deyilirdi. vikidəkilər mem kimi çevirib beşinci
sakar - bacarıqsız, yöndəmsiz, topal?. Aha bir də borçalı ilə gədəbəydə iflic manasında işlədilən "suruğvat" sözünü sakarlık edənlərə də deyirlərmiş. Bu sözün mədəni qarşılığı demək olar, yoxdur.
ülger - xov bax parçaların, xalçanın üstündəki incə tüklərə deyilir. görünür şaftalının üzərindəkilərə də xov demək olar. türkcədəki dəsmal mənasındakı havlu sözü də elə xovdan yaranıb.
yakamoz - yunanca διακαμός (diakamós)-dan gəlir. ay işığının suyun üzərində yayılmasına deyilir. gözəl sözdür. dilimizdə bu mənanı ödəyən söz yoxdur.
avurtdak - keçmişdə meğri, cəbrayılda, qarakilsədə kök, dolu adamlara avırtdax, irəvanda da sünbüllənmiş buğdaya ovurtdax deyilirdi. türkiyədə də məhəli sözdür, iriyanaqlara deyirlər.
güzeşte - keçmiş, keçən, sabiq mənasını verən fars sözüdür. türklər bir cür donluq, maaş mənasında da işlədiblər. işimizə yaramayan sözdür
önyargı - yargı, orta türkcə yarğu. "Codex Cumanicus"da (1303) jargu kimi yazılıb. muhakimə etmək deməkdir. götürüb yarğı biçimində (forma mənasında izahlı lüğətdə var) işlətmək olar. önyargını ərəbcə qərəz sözü ilə qarşılamaq istəyiblər, ancaq öz dilimizdən olan önyarğı pis deyil.
vazgeçilmez - vaz keçmək birləşməsi onsuz da sözlüyümüzdədir.
tahterevalli - dilimizdə səndələmək sözü var. Bir qrup adam, bu sözdən "səndələk" sözünü qondarmışdı. TDK qondarmaları kimi gülünc deyil. istəyən işlətsin.
dışlamaq - təcrid etmək. bundan başqa, dış, dışarı sözləri müasir leksikonumuzda işlək olmasa da, izahlı lüğətdə hələ də saxlanılıb. öz sözümüzdür, heç kim dış sözünün dirildilməsinə nəsə deyə bilməz. azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
azərbaycan əsilli olduğunu və "nurəddin ağsaray" adı ilə dünyaya gəldiyini deyənlər bacısının bizim jurnalistə olan müsahibəsini oxusun: Kəşmirə Bulsara ilə müsahibə
ərincəklər üçün:
-Freddi Merkyurinin ailəsinin Azərbaycan [Cənubi Azərbaycan-iran] əsilli olduğu idda edilir. Bu nə dərəcədə doğrudur?
-Xeyr! Freddi də “indian Parsi” idi! O, Fərrox Bulsara adı altında dünyaya gəldi. “Zoroastrian Parsi” idi!
bilməyənlər üçün parsilərin yaşadığı bölgələr:
azərbaycanca dünyadakı yeganə dillərdəndir ki, ləhcələri ədəbi dildən daha güclü və əlverişlidir. bu vəziyyəti elə öz dilçilərimiz yaradıb.
azərbaycan dilinin qıt olduğunu deyənlər çox vaxt bu misalı göstərirlər:
"təsəvvür edin ki, sizin evinizdə 3 açıq qapı var, biri qonaq otağının, biri sizin, digəri də qardaşınızın otağının qapısıdır. qardaşınıza "qapıMı" ört desəniz dediyinizi rahatlıqla anlayar və sizin qapınızı örtər. Ona "qapıNı" ört desəniz, onun öz qapısını yoxsa qonaq otağının qapısını örtəcəyi bilinmir." Ədəbi dilimiz bu cəhətdən qıtdır. ləhcələrimizdə isə bu problem asanlıqla həll olunur: (copy, paste)
Ayrım-Qarapapaq ləhcəsində bu misal belə həll olunur:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı* ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıYı ört
Batarı ləhcəsində (Gəncəbasar) isə vəziyyət belədir:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıŊı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
Doğarı (şərq) ləhcələrimizdə də bu misalın həlli var:
(mənim) qapıMı ört
(sənin, sən öz) qapıVı ört
(heç kimin, qonaq otağının) qapıNı ört
*Ŋŋ (ڭ) -indi xüsusilə batarı (qərb) ləhcələrimizdə işlədilən, 1939-cu ilədək ədəbi dilimizdə də olan sağır nun (ya da sağır n) səsidir.deyilişi çox vaxt kəndli nənələrimizin işlətdiyi "qadaŋ alım", " sözündəki n elə həmin sağır n səsidir. .
Keçmiş ədəbi dilimizdə də bu problem gəncəbasar ləhcəsindəki kimi, ŋ (ڭ) səsinin köməyi ilə həll edilirdi. kiril əlifbasına keçəndən sonra bu hərf səsi ilə birlikdə dilimizdən yığışdırıldı və bu problem yarandı.
Bundan başqa məşhur tenqri sözündəki "nq" (nq yazılışı yanlışdır, heç olmasa ng yazardınız) də sağır n-dir.
büdcə - fransızca budget. dilimizə farsca ya da osmanlıcadan keçib. pulqabı deməkdir. bərbər - osmanlıca vasitəsi ilə keçmiş italyan sözüdür. italyanca barbiere hərfi tərcümədə "saqqalçı" deməkdir. tiryək - qədim yunanca θηριακή (thēriakḗ) --> farsca teryak. qədim yunancada antidot, panzehir deməkdir. qəlib - bu da ərəb dili vasitəsi ilə dilimizə keçmiş yunan sözüdür. καλόπους (kalonpous)*
kalon - taxta, pous - ayaq
ayaqqabı qəlibi demək imiş. sabun - latınca sapo*
eng. soap
--> ərəbcə sabun.
gilas - yunanca κεράσι (kerási)*
kiraz
sözü farscadan gilas şəklində almışıq. albalı sözü də farscadan dilimizə keçib. qəribəsi odur ki, sözün tərkibindəki "balı" sözü*
eyni mənadadır
gürcücədir. "al" hissəciyinin isə bizim türkcədəki qırmızı mənasındakı "al" sözü ilə əlaqəsi yoxmuş. farsca "alu"*
alubalu
gavalı demək imiş.
sonradan: ancaq, mən "albalı" sözünün bizdən farslara keçdiyini düşünürəm. çünki, bu sözdəki "alu" sözünün "gavalı" mənasında tərcüməsi məntiqsizdir. etimolojik olaraq "qızmızı gilas" mənə daha məntiqli gəlir. həm də biz gürcülərə daha yaxınıq.
Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından millət halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi – nasionalist deyil, millətçi – patriot, hərəkatlarına da milliyyətçilik – nasionalizm deyil, millətçilik – patriotizm demək lazımdır! Məmməd Əmin Rəsulzadə -"Milli Birlik" səh.32
patriot sözünü "vətənpərvər" şəklində tərcümə etmək yanlışdır. söz qədim yunanca olub, kökü "nəsil, soy, tayfa" mənasındakı πᾰτρῐᾱ́ (patriā́) sözüdür. sifarişi verən: Derek
dünyanın 140-dan çox dilinə tərcümə edilmiş "l'internationale" sözləri 1871-ci ildə fransız anarxist yazıçı Eugène Pottier tərəfindən yazılmış, musiqisini isə 1888-ci ildə həmvətəni marksist Pierre De Geyter bəstələdiyi, anarxist, kommunist və sosialist hərəkatlarının qəbul etdiyi beynəlxalq himndir. 1922-1944-cü illərdə bütün ssri ilə birlikdə Azərbaycan SSR-nin də rəsmi himni olmuşdur. 140-dan çox versiyası:
(youtube: )
bu da tar sədası altında azərbaycan dilində internasional marşı:
kökü proto-türkcə eynimənalı "türmä" sözüdür. mahmud kaşğarinin lüğətində də verilib. tatarlardan və ya başqırdlardan ruslara, onlardan da bizə ötürülub.
iranın şimal-şərqində, türkmənistan sərhədində yerləşən, adı üstündə əsasən türkmənlərin yaşadığı, sonradan səfəvi dövründə qızılbaş türklərin və kürdlərin də məskunlaşdırıldığı, qarışıq demoqrafiyaya sahib olan tarixi bölgədir. sifarişi verən: adsızinsan
bu ifadənin tarixi ta göytürklərə kimi gedib çıxır. göytürklərdə varlı, bay təbəqəyə "ak bodun" və ya "begler bodunu" adi, sıravi və soylu olmayan xalqa isə "qara bodun" deyilirdi. Türük qara qamığ*
qamu --> hamı
bodun ança temiş: illig bodun ertim, ilim ımtı qanı? Kimke ilig qazğanurmen? - tir ermiş.
Türk qara camaatın hamısı eləcə demiş: elli xalq idim, elim indi hanı? kimə eli qazanıram? - demiş. bilgə xaqan abidələri, şərq üzü, 8-ci sıra
sovet dövründə üzdən itsə də, müstəqillik qazanandan sonra təzədən eşitməyə başladığımız danışıq üslubu. keçmiş istifadəçilərdən fərqli olaraq, ziyalı və savadlı təbəqə tərəfindən yox, əsasən, heç bir xarici dil bilməyib, bütün məlumatları türkdilli mənbələrdən alan gənclər tərəfindən danışılır.
monqol sözü olduğu deyilir.
)
