2. xix yüzilin əsas təlimlərindən biri. elə bir təlimdir ki, siyasi, iqtisadi, fəlsəfi sferalarda özünə yer etməyi bacarmış, hələ də ideyalarda yaşamaqdadır. təbii ki marksizm deyərkən, ilk ağıla gələn karl marks olur. məhz bu təlim həmin dahi şəxsiyyətin adı ilə bağlıdır. bu məsələdə friedrich engelsi də unutmaq olmaz. marksizm qədər fəlsəfəni siyasi mühitə yaxınlaşdıran ikinci bir cərəyana, dünyagörüşünə, təlimə rast gəlmək olmaz.

marksizmi yaxşı anlamaq üçün marksın və engelsin keçdiyi həyat yolunu bilmək vacibdir. marks və engels almaniyanın ən məşhur universitetlərində təhsil almış, dərin iqtisadi, siyasi, fəlsəfi biliklərə yiyələnmişlər. ilk vaxtlarda marks hegel dialektikasından və idealizmindən təsirlənərək "gənc hegelçilər" adlı təşkilata üzv olur. lakin çox keçmir ki, marks hegel idealizmindən imtina edərək, marterialist mövqe sərgiləməyə başlayır. bu işdə fransız materialistlərinin rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. marks materializmi özünəməxsus şəkildə işləmişdi. bununla da dialektik materializmin əsasını qoymuş oldu. marks və engelsin ilk görüşü 1842 ci ildə "reyms" qəzetinin redaksiasında olmuşdur ki, bunu da təsadüf adlandırsaq, heç də yanılmarıq. bu iki şəxsiyyət həmin tanışlıqdan sonra bir-birinin yazılarını ciddi şəkildə izləyərək, diqqətdə saxlamışlar. həmin dövrdə karl marks kapitalist formasiyasının qarşısında dura biləcək olan əsas güc mənbəyi hesab edilən fəhlə sinfinə verdiyi dəstəyə görə purissiya höküməti tərəfindən təhlükəli şəxs elan olunur və təqiblərə məruz qalır. belə olan halda marks ölkəsini tərk edərək, fransya yollanır və burada engelslə ikinci dəfə görüşmək şansı qazanır. bu görüş təxminən 1844 cü ildə baş verir. bu iki dahi arasında yaxınlaşma, sonradan dünya fəlsəfi fikir tarixində dərin bir iz buraxmış oldu çox keçmədi ki, marks və engels "alman ideologiyası", "müqəddəs ailə", "fəlsəfənin yoxsulluğu" əsərləri görüntüyə gətirə bildirlər. bu əsərlər təkcə fəlsəfi deyil, həm də iqtisadi və siyasi tutumuna görə də avropa mühitində bir ilk idi.

sonradan marks fəaliyyətinə görə fransa höküməti tərəfindən ölkədən çıxarılır və marks brüsselə gəlir. burda da çox qala bilməyən mütəffəkkir təzyiqlərin nəticəsi olaraq londona yollanır. lakin london həyatı onun üçün heç də uğurlu alınmır. çünki keçirdiyi ağır, maddi-mənəvi böhran marksı dərindən sarsıtmışdı. marksın çoxlu uşaqları olmuş, lakin baxımsızlıq və müəyyən xəstəliklərdən vəfat etmişlər. yalnız 3 qızı yaşamışdır. marksı bu çətin vəziyyətdə ayaqda tutan xanımı və dostu engels olmuşdur ki, ikinci marksın dolanışığı üçün maddi yardımlar etmişdir. marks 70 ci illərdə dünyadakı bütün proletariarlara səslənərək (əsas da abş), onları birləşməyə çağırırdı və ilk dəfə olaraq i internasianalı yaratmağa nail olur. ii internasional isə marksın ölümündən sonraya təsadüf edir ki, bunun da təşəbbüskarı məhz engels olmuşdur. marksın ən böyük əsəri "kapital"dır ki, 1867 ci ildə i cildi işıq üzü görür. ii və iii cildi isə marksın ölümündən sonra engels tərəfindən çap olunmuşdur. müvafiq olaraq 1885 və 1894 cü illərdə. marksın həyatında baş verənlər, keçdiyi ağır həyat yolu, onun təliminin formalaşmasında və marksizm adı altında görüntülənməsində mühim rol oynamışdır.

marksizm 3 əsas hissədən ibarətdir
1. dialektik materializm
2. iqtisadi-siyasi əlyazmalar
3. elmi kommunizm
dialektik materializm özünəqədər mövcud olan materialist dünyagörüşlərindən tamamilə fərqlənir. marks hegelin dialektikasından bəhrələnərək, onu özünəməxsus şəkildə işləmişdir və materialist təqdimatını sunmuşdur. və xüsusilə tarixilik prinsipindən istifadə etmişdi. filosof deyirdi ki, hər bir formasiyada müəyyən bir üst sinif olur ki, o sinif çoxluqda olan kütləni əzir, özündən asılı hala salır. belə olan halda siniflər arasında ciddi ziddiyyətlər və uçurum yaranır ki, bu da yolverilməzdir. marks sinifsiz cəmiyyət arzulayırdı. o deyirdi ki, xüsusi mülkiyyət ləğv olunmalıdır və yalnız bu halda sosial bərabərlik ola bilər. o insanları haqları uğrunda, cəmiyyətdə statusları uğrunda mübarizəyə, inqilaba çağırırdı. marks "kapital" əsərində izafi dəyər anlayışını işlədir. marksa görə izafi dəyər kapitalizmin ən böyük hilələrindən olub, kapitalın varlanmasının əsas mənbəyi və səbəbidir. izafi dəyər- işçinin iş dəyəri və aldığı pul arasında olan fərqdir. (məsələn, işçi 8 saat işləyib 10 manat almalıdırsa, izafi dəyərə görə 12 saat işləyib 10 manat alır). kapitalizmi ciddi şəkildə tənqid edən filosof yazırdı ki, yalnız sosializm bizi elmi-kommunizmə çatdıra bilər.

marksın gördüyü işlər və ideyaları çox keçmədi ki, bütün avropaya yayıldı və qısa müddət ərzində fəhlə sinifləri öz haqqlarının müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başladılar. marksdan təsirlənərək, klara setkin, lelin, pleyxanov kimi şəxsiyyətlər yetişdi. pleyxanov lelini tənqid edərək, onun fikirlərini təkzib edirdi. xüsusın də "aprel tezisləri" adlı əsərini. çünki lelin sosializmin əbədiliyindən danışaraq, ən başlıca amalın elmi kommunizm mərhələsinə keçid olduğunu deyirdi. pleyxanov isə lelinin əksinə olaraq deyirdi ki, hər bir sistemdə olduğu kimi, sosializmin də sonu vardır və heç bir əbədilikdən söhbət gedə bilməz. görünür pleyxanov düz deyirdi. məhz sovyetlər birliyi 70 ildən sonra süquta uğradı və sosialist dəyərlər kapitalizmlə əvəz olundu.

marksizm daha çox iqtisadi-siyasi təlim olsa da, fəlsəfiliyi ilə də bir o qədər diqqətəlayiqdir. lakin bu cərəyan fəlsəfi sitemlər arasında özünə o qədər də yer tap bilmədi. lakin buna baxmayaraq, hal-hazırda marksın, engelsin ideyalarına sadiq qalan çoxlu siyasi-iqtisadi təşkilatlara, qurumlara, sistemlər də qalmaqdadır ki, onlarda öz fəaliyyətlərində marksın, engelsin ruhunu yaşadırlar.