fars dili
![]()
əvvəlki dövrlərlə müqayisədə tarixdə ilk dəfə Samanilərdən başlayaraq Səlcuqlar zamanında ciddi bir ədəbi dil kimi önəm qazanması, hansı ki, bundan öncə Elam, Aramey, Yunan, Süryani dillərinin yanında ədəbi dil və ya daha doğrusu, ədəbi "lingua franca" * olaraq ikinci dərəcəli dil statusu daşıyıb, sanki, islam aləmində elm və fəlsəfənin önəmini azaldıb, şeir və sənətin çiçəklənməsinə şərait yaradan dil.
Samanilər ilə yeni farsca — hansı ki, böyük iran coğrafiyası müsəlmanlaşdırıldıqdan sonra əlifbasını ərəb əlifbasına dəyişən və böyük ölçüdə ərəbləşən yeni farsca ki, bugün farsca dediyimiz dil elə budur, öz ədəb kültürünü meydana gətirdi. Səlcuqlarla isə bu dil böyük bir coğrafiyanı əhatə edən bir dövlətin — Mərkəzi Asiya, iran, Qafqaz, Anadolu, Suriya * və iraq, Ərəbistan yarımadasının bir qismi daxil olan imperial dövlətin rəsmi yazı dili halına gəldi. Aydın məsələdir ki, farscanın ərəb dili qarşısında belə bir üstünlük qazanmasının bir səbəbi də, köçəri türklərin xorasandan irana daxil olması ilə əlaqədardır ki, islam sonrası fars mədəniyyəti və ya "persianate culture" dediyimiz anlayışın ilk başlarda uzun müddət beşiyi bura idi və səlcuqlar bu mədəniyyəti qəznəvilər vasitəsilə, onlar isə samanilər vasitəsilə öz dövlətlərinin yüksək mədəniyyəti halına gətirmişdilər. Mümkün deyil ki, Səlcuqlar iraqdan irana daxil olsaydılar, fars dili tarixdə belə bir önəmli status qazana biləcəkdi.
Bu dil "belles letres", poeziya, diplomatiya, historioqrafiya və daha sonralar - monqollardan etibarən sufi təriqətlərinin dili halına gəlsə də, görkəmli iranşünas alim edvard browne'nun da təsdiqlədiyi kimi teologiya və fəlsəfə, həmçinin elmin dili olaraq ərəbcəni heç vaxt əvəz edə bilmədi.
məsələn, belə bir maraqlı nüansı da qeyd edim ki, o gün bir tədqiqatçı "political science" sözünün fars dilində ilk dəfə 1520-ci ildə istifadəsinə dair bir əlyazmadan nümunə tapmışdı ki, bu ifadədə — "elüm-ü siyasi" sintaktik quruluş xaric, tərkibinə daxil olan sözlərin hər ikisi ərəb sözüdür. ərəblərlə farslar didişirdi şərhlərdə -*
/>
fars dilindəki ərəb sözlərinin statistikasıyla bağlı da onu qeyd edim ki, iranicaya görə müasir fars dilində ümumişlək sözlərin - təqribən 20 000 sözün 40 faizi ərəb mənşəlidir. lap köhnə mətnlərdə bu rəqəm aşağı olsa da, sufi mətnlərində bu rəqəm 50 faizi keçə bilir.
Əl Biruninin (973-1050) 1000 il əvvəl fars dili ilə bağlı yazdığı fikirlərinə də diqqət yetirmək maraqlı olar -*
"Fars dilinə tərcümə edilmiş elmi bir kitaba baxdıqda gözəlliyinin getdiyi, önəminin azaldığı, üzünün qaraldığı və bütün faydasının itdiyi görüləcək, çünki bu dilin hökmdarlar haqqında nağıl və gecə hekayə deməkdən başqa istifadəsi yoxdur."
istinadlar:
a literary history of persia: from the earliest times until firdowsi, volume I, edvard browne, London, 1908
The Ghaznavid and Seljuk Turks: Poetry as a Source for Iranian History, G. E. Tetley, Routledge, 2008
iranica: ARABIC ELEMENTS IN PERSIAN 
)
