4. 13 sentyabr 1987-ci ildə braziliyanın qoias əyalətinin qoiania şəhərində laqeydlik ucbatından dünyanın yaşanmış ən ağır radioaktiv zəhərlənmələrindən biri qeydə alındı.
1987-ci ildə “qoiania radiologiya instutu” köhnə binasından, onlar üçün yenicə tikilmiş binalarına köçürlər. əşyaların köçürülməsi zamanı necə və kim tərəfindən ehmal edildiyi bilinməyən səbəblərdən, içində radioaktiv sezium xlorid olan teleterapiya aparatı unudulur. sezium xlorid aparatının içində yerləşən, bilyard topuna bənzəyən, iç tərəfdən qurğuşun, çöl tərəfdən isə iç-içə keçən paslanmaz dəmirlərdən ibarət olan bir topun içində yerləşirdi. topun içində 99 qram sezyum xlorid mövcud idi. topun içinde beta parçalarını özünə çəkən ancaq 5-6 saniyədə bir qamma işıqlarının keşməsinə icazə verən 1 santimetrlik iridyum pəncərə var idi. içindəki sezyum xloridin xammaddəsi, yarı ömrü 30 il olan sezyum-137 izotopu idi. bu maddə o qədər radioktivdir ki, 1 metr məsafəyə saatda 4,6 gy (456 rad) radiasiya yaymaqdadır. beynəlxalq atom enerjisi agentliyinin məlumatına əsasən bir insanın il ərzində məruz qala biləcəyi maksimum radiasiya limiti 5 rad və ömür boyu məruz qala biləcəyi maksimum radiasiya limi 400 raddır.
xəstəxana 1987-ci ilin may ayında köçürülmüşdür. may ayının 4-dən sentyabr ayının 11-nə qədər unudulan teleterapiya aparatı xəstəxanada qalmış və evsiz insanlar da həmin aparatın yanında yataqlarını sərib yatıblar və xoşbəxtlikdən kimsə aparata toxunmayıb. sentyabr ayında dəmir toplayan roberto dos santos alves və vagner mota pereira bina dağıdılmadan əvvəl nə tapa bilərik ümidi ilə xəstəxanaya girmiş və aparatı yerindən söküb araba ilə evlərinə aparıblar.
heç nədən xəbəri olmayan bu iki nəfər, topun 1 santimetrlik iridyum pəncərəsinə gözlərini dayayıb içəridə mavi bir işıq görüb, topu qırmağa çalışırlar amma qıra bilmirlər. daha sonraki günlərdə mədə bulantısı və qusma hiss edirlər ancaq buna səbəb topun olduğu heç ağıllarına da gəlmir. sonunda biri topu qırır və içindəki tozun bir qismi dağılır. maddənin barut olduğunu zənn eləyib yandırmağa çalışırlar, ancaq maddə yanmır. tam tərsinə sezyum onları içdən içə yandırmağa davam eləyirdi və bundan onların heç xəbərləri də yox idi.
5 gün boyunca radiasiyaya məruz qaldıqdan sonra, topu dəmir alverçisi olan devair ferreiraya satırlar. david topu incələyir və çox xoşuna gəlir. sonraki günlərdə ətrafda nə qədər dost, tanış, qohum-əqraba var hamısını çağırıb onlara topun içindəki qəribə mavi işığı göstərir. hətta daha sonra bu gözəl mavi rəngli tozu epoksi ilə qarışdırıb arvadına gözəl mavi bir üzük düzəltməyə də çalışır. bunu üçün də sezyum dolu topu məngənə ilə qırır və evə gətirib stolun üstündə çəkiclə açır.
evdə, devairin bacısı masanı təmizləyərkən, stolun üstündə qalan tozu silərkən xalçanın üstünə dağıdır. xalçanın üstündə oynayan evin kiçik uşağı 6 yaşındakı leide 600 rad dəyərində radiasiya zəhərlənməsinə məruz qalır. balaca qız tozla oynayıb əlinə qoluna sürtür və anasına göstərir. hətta ata devier mavi tozu qoluna töküb mavi bir tatu belə döyməyə çalışır.
ailə sentyabr ayının 28inə qədər evdə sezyum izotopu ilə yaşamağa davam eləyir. sonra evin xanımı hər kəsin kəskin qarın ağrısı və mədə bulantısından şikayətçi olduğunu görür. birinci içdikləri sudan şübhələnir, daha sonra da topdan və içindən çıxan tozdan şüphələnir. tozu evdən süpürüb şəffaf bir torbaya qoyur və xəstəxanaya aparır. xəstəxanaya da şəhər arası işləyən avtobusla gedir və bir saat boyunca avtobusdakı hər kəsi radioaktiv zəhərlənməyə məruz qoyur. xoşbəxtlikdən plastik torba radiasiyanın təsirini əhəmiyyətli bir şəkildə azaldır.
xəstəxanaya gəldikdən sonra maddəni görən ilk həkim paulo roberto düzgün təxmin edərək maddənin radioaktiv ola biləcəyini düşünüb maddəni tez xəstəxanadan çıxarır və xəstəxananın həyətindəki stullardan birinə qoyur və hər kəsi oradan uzaqlaşdırır. mütəxəssislər gələnə qədər çöldə qalan maddənin qamma strukturu 90% azalır və beləcə bir çox insanın həyatı qurtarır.
hadisənin ana səbəbi laqeyidlik və ehmalkarlıqdır. ehmalkarlıq artdıqca insan həyatı üçün təhlükə də artır. xəstəxana idarəsinin, iki dəmir alverçisinin, ailə rəisinin ehmalkarlıqları səbəbindən 249 nəfər ağır radiasiya zəhərlənməsi keçirir. siravi insanların əlbəttə radioaktiv maddədən məlumatları ola bilməzdi və hətta məlumatları olması da lazım deyildi. hardan alındığı bilinən ancaq nə olduğu bilinməyən bir maddəyə bu qədər safca və şüphələnmədən yaxınlaşmaq ağılsızlıqdır. hadisədə 4 nəfər ölmüş 245 nəfər ağır radiasiyaya məruz qalmış, sonraki illərdə ətrafdaki xərşəng səviyyəsi kəskin artmışdır. bir il əvvəlki çernobıl hadisəsindən sonra beynəlxalq atom enerji agentliyi bu dəfə daha tez davranmış və sürətli bir şəkildə hadisəyə müdaxil olmuş. 40 ev sökülmüş və ərazidəki torpaq 40 santimetr dərinliyində qazılmış və kənara daşınmışdır.
daha sonra braziliya höküməti xəstəxananın baş həkimini məhkəməyə vermiş, 17 il həps cəzasına məhkum etmiş və xəstəxananı 1,3 mln dollar təzminat ödəməyə məcbur edib, ətrafda bundan sonra olacaq bütün xərçəng xəstələrini pulsuz müalicəsinə məhkum etmişdir.
2008ci ölçümlərinə görə qoianiada radiasiya səviyyəsi hələ də normalın 10 qatı səviyyəsindədir. 100 gram sezyumun izotopunun nəticəsi belədirsə yüksək radiasiyaya məruz qalmanın təhlükəsini düşünmək belə dəhşətlidir.