8. "Learned Helplessness" adı ilə də tanınan, psixologiyada insanın dəfələrlə çətin və çıxılmaz vəziyyət ilə üzləşdikdən sonra, həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməyi dayandırmasına verilən ad. Hətta belə situasiyalardan çıxmaq üçün imkanları olsa belə, insanların əksəriyyəti buna cəhd etməkdən imtina edirlər. Məsəlçün, bir nəfər dəfələrlə siqareti tərgitmək üçün cəhd edir, lakin heç cürə tərgidə bilmir və bunun nəticəsində də həmin insan inanır ki, heç nə ona siqareti tərgitməyə kömək ola bilməz.

Adıçəkilən termin elmə ilk dəfə 1967-ci ildə Martin Seligman və Steven Mairer tərəfindən gətirilmişdir. Seligman'in bunu isbat etmək üçün itlər üzərində kiçik bir eksperienti də var.

Bu termini izah etmək üçün ən yaxşı misal, hindistanda filləri balacalıqdan zəncirə bağlayıb onların inanclarına çarəsizliyi aşılayaraq tərbiyə etməyi göstərmək olar. Çoxunuz bunu bilirsiniz, amma yenə də qısa şəkildə yazıram; Hindistanda filləri balacalıqdan zəncirlə ağaca bağlayırlar. Balaca fil nə qədər sınasa da, balaca və zəif olduğundan zəncirini qırmağa gücü çatmır və bir müddətdən sonra balaca fil zənciri qırmaq istəyindən üz döndərir. Balaca fil böyüyür və güclənir. Artıq həmin zənciri qırmaq onun üçün çox sadə bir şeydir. Lakin fil zənciri qırmaq üçün heç bir cəhd etmir. çünki fil üçün artıq zənciri qırmaq imkansız bir şeyə çevrilmişdir.

Bununla bağlı uşaqlar arasında bir eksperiment də keçiriblər. Eksperimentdə iştirak edən uşaqlardan iki sualdan ibarət olan testi həll etmələrini tələb ediblər. Uşaqların bəzilərinin vərəqlərində birinci sual çətin, ikinci sual asan; bəzilərində isə birinci sual asan, ikinci sual isə çətin olmuşdur. (yəni hər iki qrupda da suallar eynidi, lakin yerləri dəyişdirilmişdir.) Birinci sualı asan olan uşaqlar testdə müsbət nəticələr göstərərkən, birinci sualı çətin, ikinci sualı asan olan uşaqlar isə elə ilk sualdan ümidsizliyə qapıldıqlarına görə, suala doğru cavab verməkdə çətinlik çəkiblər.

Öyrənilmiş çarəsizliyin daha ağır forması elə uşaqlıqdan bu psixi problemi daşıyanlarda baş verir. Tutaq ki, bir nəfər uşaqlıqda bir neçə dəfə insanlarla komunikasiya yaratmaqda çətinlik çəkib. Zamanla insanlarla ünsiyyət yaratmaq çətinliyi onun psixologiyasına yansıyır və həmin adam lal, dinməz bir adama çevrilir.

Mən də elə bu lal, dinməz adamlardan biri idim. Son bir neçə ildir ki, özümdən bu xasiyyəti atmaq üçün hər cür vasitəyə əl atıram və müəyyən qədər də işə yaradığının qənaətindəyəm. Bəlkə elə indi də eləyəm, sadəcə özüm bilmirəm. Hələ də adamayovuşmazlığım var və yəqin ki, bunu ömrümün axırına qədər ata bilməyəcəm. Lakin bu öyrənilmiş çarəsizliyi özümə daha da aşılamaq istəmirəm və sizə də məsləhətim odur ki, daima sınayın. Məmnun olmadığınız vəziyyətdən çıxmaq üçün cəhd etməkdən əl çəkməyin. Ən azından, bu, heçnə etməməkdən daha yaxşı yoldur.