3. əksər mənbələrdə i minilliyin sonu, ii minilliyin əvvəlləri yarandığı iddia edilən, türk milli ruhunu, həyat tərzini, əxlaqını özündə əks etdirən dastandır. çox təəssüf ki, müasir dövrdə tədqiqatçıların dastanın başına açmadığı oyun qalmayıb. dastan haqqında yazılır ki, eposun əsas məzmunu və mahiyyəti islam dinini yaymaq və oğuz elinin birliyini göstərməkdir. bu fikir çox gülməli, bir o qədər də acınacaqlı görüntü yaradır. əvvəla, dastandakı proseslərin və orda baş verənlərin islamla yaxından uzaqdan heç bir əlaqəsi yoxdur. bunun üçün kifayət qədər əsas gətirmək olar. hətta bəziləri təkidlə bildirirki, dədə qorqud güya məhəmməd peyğəmbərlə görüşmüşdür. əgər elədirsə, deməli qorqut ata ilk olaraq özü islamı qəbul etməlidir. və onun ölümü haqda fikirlər də ağılabatan deyil. güya dədə qorqud dağıstana islamı yaymağa getmiş, yerlilərin qəzəbinə tuş gələrək öldürülmüşdür. qəbri də dağıstandadır.

hər şeydən əvvəl, bilmək lazımdır ki, dədə qorqud özü şaman idi. bu məqama xüsusilə diqqət etmək lazımdır. görürük ki, dədə qorqud boy-boylayıb, soy-soylayır. bu sıradan bir proses deyil, dədə qorqud qeybə çəkilər, qeybdən informasiyalar gətirər, buna əsasən qərarlar verərmiş. məhz adqoyma mərasimi bunun göstəricisidir. yaxud qorqut atanın qopuza and içməsini deyə bilərik. niyə allaha yox, məhz qopuz. görünür qopuz daha müqəddəs hesab olunurdu. bunun da səbəbi qorqud atanın bir şaman ruhunun daşıyıcısı olması idi. bundan əlavə, əgər bu proseslər vii əsrdə baş veribsə, təpəgöz kimi mifik bir obrazın dastanda yer alması gülünc deyilmi? yaxud həmin dövrdə belə bir obrazın varlığı nə dərəcə real görünür?

dastanda digər məqamlardan biri oğuz bəyləriylə bağlıdır. görürük ki, qazan xan boyların birində məğlub olur, düşmən üstün gəlir. qazan xan gizlin bir yerə çəkilib 2 rükət namaz qılır. və birdən qollarına güc gəlir və düşməni məğlub edirlər. axırda da oğuz igidləri şənlik edir, şərabdan içib lül-piyan olurlar. oğuz xanlarının bu cür təqdimatı həqiqətən utancvericidir.
yaxud dış oğuzun iç oğuza xilaf çıxaraq beyrəyin öldürülməsiylə sonuçlanan boy budurmu oğuz elinin birliyinin tərənnüm olunduğu dastan.

görünür tədqiqatçılar islam adından istifadə edərək dastana bir rəng qatmağa çalışmış, əksinə aləmi bir-birinə qatmışlar. dədə qorqudud hörmətinin artması üçün peyğəmbərlə görüşməyə ehtiyacı yoxdur. o, onsuz da dədə qorquddur. heç bir bəzək-düzəyə ehtiyacı olmadan. bütün bunlara yekun olaraq demək istərdim ki heç vii-viii əsrdə azərbaycan və anadolu çevrğsində siyasi-ictimai proseslər, onların mürəkkəbliyi belə bir mühitin mövcudluğunu inkar edir.