4. nikolay elə bir şəxsiyyətdir ki, onu sevən də, nifrət edən də öz fikrini təsdiq edəcək səbəblər tapa bilər. məsələn, taxta çıxdığı ilk günlərdə xodınka meydanında basa-bas nəticəsində mindən çox adam ölür. amma, çar yas saxlamaq əvəzinə səhərisi gün şənliyə qatılır. yəni ürəyin yanmasa belə ən azından insan bir öz reputasiyasını fikirləşər də. ya da "qanlı bazar günü" hadisəsi olsun. işçilər dinc şəkildə sarayın qabağına gəlib diləkçə vermək istəyirlər çara. nikolay xalqın qarşısına çıxmır, nə də ən azından rəsmi şəxslərdən kimisə göndərmir. əvəzində xalqa atəş açılır, yüzlərlə insan ölür.
1905-ci ildəki inqilab zamanı baş nazirin basqısı ilə ölkəyə zar-zor bir it aparan konstitusiya verdi, duma yaratdı. onu da iki gündən bir buraxırdı.
oğlunun xəstəliyinə görə ailəliklə xalqın üzünə daha da qapandılar. o qədər bağlı həyat yaşayırdılar ki, çıxan hər dediqodu xalq arasında daha da şişirdilirdi. çünki, insanlar çarı və ailəsini demək olar ki, görmürdülər. ona görə deyilən hər şey inandırıcı gəlirdi.
çox dindar və konservativ biri idi. fikri qalmışdı elə dədə-babasının vaxtında. elə bilirdi elə 2 əsr bundan əvvəl olduğu kimi indi də çar xalq üçün az qala tanrıya bərabərdi. bütün yeniliklərə bağlı idi. elə hakimiyyətinin sonuna kimi də heç bir islahat keçirmədi, heç bir yenilik etmədi.
digər tərəfdən ailəsinə düşkün idi. arvadını çox sevirdi. rusiya imperiyası tarixində arvadına xəyanət etməyən bəlkə də ilk çar idi. çarı görən hər kəs deyirdi ki, alicənab, utancaq, çox adam arasında özünü itirən biri idi. yəni rusların öyrəşdiyi çar obrazı ilə heç uyuşmurdu. hətta kimsə demişdi ki, nikolay çar olmasaydı, bağban olardı. adamın işi-gücü bağı gəzib güllərə zada baxmaq idi.
bunu qatarda tutub taxtan imtina etməyə məcbur edərkən, çox da israr eləmədən əl çəkdi. sonra da "öldürsələr də o taxta qayıtmaram" deyirdi.
nikolay pis adam deyildi. ancaq, bərbad dövlət başçısı idi. əgər cüzi bir uzaqgörənliyi olsaydı, vaxtında konstitusiyalı monarxiyaya keçərdi. həm ailəsini, həm də rusiyanı qırmızı aqressiyadan xilas edərdi. elə olsaydı belə olardı deməyi sevmirəm. amma ki düşünmədən də edə bilmirsən. kim bilir bəlkə bu gün inkişaf etmiş demokratik və liberal bir şimal qonşumuz olardı.