tanım verməli olsaq, prokariotlarda və eukariotlarda fərqli olan hüceyrənin irsi materialını daşıyan dnt'ni özündə saxlayan hissəcik(lər)dir. bu entrydə eukariotların xromosomu haqqında məlumat verəcəm, sonra axot olsa digərlərini də yazaram, onlar çox sadədir onsuzda.
bildiyimiz kimi * ilber ortaylı demiş :d prokariotlarla eukariotların fərqi prolarda xromosomun hüceyrədə sərbəst yerləşdiyi halda eularda nüvənin daxilində yerləşməsidir. eularda hüceyrənin xromosomları dnt'dən və zülallardan təşkil olunmuşdur. dnt və zülallar birlikdə nukleoprotein kompleksini - dnpni əmələ gətirir və xromatin adlanır.
xromosomun kimyəvi tərkibinin təxmini 65 faizini zülallar təşkil edir. buradakı zülallar 2 qrupa ayrılır: histonlar və qeyri-histon zülallar.
eukariot hüceyrələrin xromosomlarında histonların 5 fraksiyası müəyyən olunmuşdur: h1, h2a, h2b, h3 və h4. histonlar müsbət yüklənmiş əsasi zülallardır, dnt molekulu ilə çox möhkəm birləşmə əmələ gətirir. bundan başqa, bu zülallar dnt'nin xromosomlarda fəza quruluşunu müəyyən etməklə struktur zülallar kimi də fəaliyyət göstərir.
qeyri-histon zülallarin fraksiyalarının sayı 100-dən çoxdur. bu zülallara rnt'nin sintezi və prosessinqi, dnt'nin replikasiyası və reparasiyası fermentləri aiddir * fermentlər özü də zülaldır . histon zülallardan fərqli olaraq turş xassəli olan bu zülallar da requlyator və quruluş funksiyalarını yerinə yetirir. dnt və zülallardan başqa xromosomda rnt, lipidlər, polisaxaridlər, həmçinin kalsium, maqnezium, dəmir ionları da tapılmışdır. xromosomun tərkibində olan rnt transkripsiya məhsulu olduğundan * bildiyimiz kimi rnt dnt'nin üzərində sintez olunur, virus kimi bəzi canlılarda olan istisnaları nəzərə almasaq və sintez yerini hələ tərk etmədiyindən xromosomun əsas quruluş vahidi hesab edilmir. xromosomda dnt matrisi üzərində sintez olunan rnt sitoplazmaya keçdikdən sonra zülalların biosintezində iştirak edir. qeyri-histon zülallarin digər hissəsinin yəni qalıq zülalların dnt-histon kompleksinin formalaşmasında əlaqələndirici və ya dayaq funksiyasını həyata keçirməsi ehtimal olunur.
morfoloji xüsusiyyətlərinə görə xromosomlar
hər bir növə məxsus xromosomlar özünün quruluş xüsusiyyətinə görə digərlərindən fərqlənir. xromosomun morfoloji xüsusiyyətləri mitoz bölünmənin metafaza və erkən anafaza mərhələsində öyrənilir. * bu dövrlərdə xromosomların spirallaşması və qalınlaşmasının maksimum həddə çatdığına görə
xromosomların forması onda olan sentromerin * ilkin daralma tutduğu mövqe ilə müəyyən edilir. sentromerin yerləşmə mövqeyinə görə xromosomların 4 tipi ayırd edilir
1) metasentrik - xromosomun sentromerindən hər iki tərəfdə yerləşən çiyinlər bərabər ölçülüdür.
2) submetasentrik - xromosomda sentromerdən hər iki tərəfdə yerləşən çiyinlər aydın seçilir, ancaq onların ölçülərində kəskin fərq var.
3) akrosentrik - xromosomun sentromerin bir tərəfində yerləşən çiyini yaxşı inkişaf etmiş, digəri isə çox qısadır, demək olar ki görünmür.
4) telosentrik - xromosomda yalnız bir çiyin inkişaf edir, sentromeri proksimal yerləşir. həm akrosentrik, həm də telosentrik xromosomlar çöpşəkilli formada olur.
daha aydın başa düşmək üçün:
burada xromosomun ümumi quruluşu və kimyəvi tərkibi haqqında ümumi məlumat verdim. xromosomun əmələ gəlməsi kimi çox detallı və mərhələli proses haqqında entry başqa nadir olan axotum olan vaxta qalsın. qeyd edim ki, həmin prosesdə hələ də elmə qaranlıq qalan məsələlər var. ümumiyyətlə elmdə molekulyar biologiya sahəsini fizikanın 1700-1800'ləri kimi görürəm. belə baxanda ilk elektron mikroskopun prototipinin 1931-ci ildə yaradıldığını nəzərə alsaq, hələ qarşıda kəşf olunmalı işlər bizi gözləyir! * glş