58. bir neçə gün qabaq bbcdə belə bir yazı yayımlanıb

https://www.bbc.com/future/article/20200205-death-can-our-final-moment-be-euphoric

sual bu olub ki ölüm anı həqiqətən də "euphoric" ola bilərmi? tədqiqatçı həkim də cavablayıb ki hələlik bu barədə araşdırmalar nəsə demək üçün kifayət deyil, ola bilsin ki belədir

bir neçə il oturub ölümü araşdıran biri olaraq bu sual ən çox düşündürən suallardan biri olub. deməli iki şey var burda:

birincisi near death experiences yəni ürəyin dayanmasından sonra amma hələ beyin ölümü gerçəkləşməmiş insanların yaşadığı halusinasiyalar (hansılar ki xəstələr həmin vaxt həzz aldıqlarını, xoşbəxt olduqlarını və inanclarından aslı olaraq dini fiqurları, cənnəti və s. gördüklərini deyirlər)

digəri death bed experiences yəni ölüm döşəyində olan birinin gördüyü halusinasiyalar. hansılar ki xəstələr ölən qohumlarını, dini fiqurları cənnəti və s. görürlər burda da və hətta üzlərində gülümsəmə ilə ölürlər

bir çox səbəbləri var hər iki halın da. near death exp. üçün ümumi bir açıqlama yoxdur, müxtəlif açıqlamalar var. illər qabaq belə bir bəsit entry yazmışdım near death exp haqda:

"insanlar tərəfindən ruhun vəya başqa dünyanın "isbatı" olaraq göstərilən hadisələr. baxmayaraq ki itə tök araşdırma aparılıb bu haqda və elə o qədər də açıqlama verilib. statistikalara baxsaq amerikalıların təxminən üç faizi bu halı yaşadıqlarını iddia edir. pasiyentlərə görə ruhları bədəndən ayrılır və havadan öz bədənlərini süzürlər, parlaq işıq görürlər və sevgi, rahatlıq hiss edirlər. yenə statistikalara görə hadisəni yaşayanların yüzdə əllisi öldüklərinin fərqində olur, yüzdə iyirmidördü öz bədənlərini tərk etdiklərini deyir, yüzdə otuzbiri qaranlıq və sonu işıqlı tuneldə hərəkət etdiklərini deyir, ölən yaxınları ilə görüşdüyünü deyənlərin faizi isə otuzikidir.

öldüyünün fərqində olmaq açıqlanması elə də çətin olmayan bir şeydir və təkcə kliniki ölüm ilə qısıtlanmır. məsələn, cotard sindromu adlı psixi problemə sahib olan şəxslər özlərinin ölü olduğuna inanır və bunun səbəbi serebral atrofiyadır. [yəni beyin qaynaqlıdır] pasiyent eyni zamanda özünün digər dünyada [cənnət vəya cəhənnəm] olduğuna inana bilər. beynin parietal və prefrontal kompleksləri ilə əlaqəlidir.

öz bədənini kənardan izləmək, havada süzmək və s. hər gün milyonlarla insanın yaşadığı yuxu iflicinin əlamətlərindən başqa bir şey deyil. eyni zamanda sağ temporoparietal qovşağın [tpj] stimulasiya edilməsi nəticəsində bir insan bənzər təcrübələr yaşaya bilər.

qaranlıq tunelin sonundakı işıq söhbəti yenə g qüvvəsində uçan pilotların hipotenziv özündən getmə zamanı tez-tez yaşadığı haldır. başqa bir açıqlama isə gözün qan və oksigen ilə təmin olunmaması səbəbilə yaranan retinal işemiyadır.

ölü yaxınları ilə görüşmə, ölmüş müxtəlif insanları görmə yenə anormal dopamin artması ilə açıqlana bilər. vəya beynin grys bölgəsinin elektrik stimulasiyası olmayan müxtəlif varlıqların hiss olunması, görülməsi ilə nəticələnə bilər [əksərən yaxın olan insanların halusinasiyaları]

başqa bir hadisə isə kliniki ölüm yaşayanların müsbət hisslər yaşaması, sevgi, rahatlıq hiss etməsi və qayıtmamaq istəməsidir. çox asanlıqla və anestezik olan ketamindən istifadə edərək eyni hissləri hər hansı bir pasiyentə yaşatmaq olar. 50-100mg ketamin bəs edir bunun üçün.

təbii ki üstdəki bütün açıqlamalar olduqca primitivdir. bu açıqlamalara səhifələrlə tənqidi məqalələr yazılıb, yenə səhifələrlə başqa versiyalar ortaya atılıb və sairə. bütün elmi ədəbiyyatı araşdırmaq istəsən aylarını aparar. məsələn, təkcə bu ketamin söhbəti ilə bağlı nə qədər əks görüş var. əsas aydınlaşdırmaq istədiyim şey o idi ki, elmin əlində müxtəlif açıqlamaları var və bunlara baxmaq lazımdır nəinki nağıllara inanmaq."

ikinci hal olan death bed exp. yəni ölüm döşəyindəki hallarla bağlı isə bir neçə açıqlama var. ya ölüm qabağı beyində serotonin səviyyəsi artır və bu xoşbəxt hiss etməyə səbəb olur ya da stresi azaltmaq üçün beyin rahatladıcı, xoş halusinasiyalar yaradır

https://en.wikipedia.org/wiki/Deathbed_phenomena

https://soz6.com/entry/292479

bu entryni oxuyandan sonra yazmağa qərar verdim. yəni ölüm həmişə çox acılı bir proses deyil.

elmi bir kənara qoysaq ölüm haqda çox da düşünməyə dəyməz onsuz da. epikür demiş: ölümdən qorxmağa dəyməz. biz olduğumuz müddətcə ölüm yoxdur, ölüm olanda da biz olmayacağıq.

istinadlar.

http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/s1364661311001550 (sci-hub vasitəsilə açmaq olar)
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc383346/
https://infoscience.epfl.ch/record/154867/files/2005_blanke_tn_the%20obe%20-%20disturbed%20self-processing%20at%20the%20tpj.pdf