alman filosof və psixiatr karl jaspers tərəfindən ilk dəfə ortaya atılan termin. söz özü alman dilindən dilimizə ox və ya dayaq dövrü kimi tərcümə oluna bilər. dövr eramızdan və əvvəl 8-ci və 3-cü yüzillikləri (bəzi tarixçi və sosioloqlar eramızın 7-ci əsrinə kimi dövrü uzadır) əhatə edir. adın belə seçilməsinin əsas səbəbi bu dövrün sanki bir ox kimi - insan düşüncəsinin transformasiyasında, müasir insan düşüncəsinin formalaşmasında, indivudal dəyərlərin cəmiyyətə məxsus dəyərləri üstələməsində insanları sıçradaraq irəliyə tullamış olmasıdır. bu dövrün əsas xarakterik və maraqlı xüsusiyyəti bir-birindən müstəqil şəkildə iran, hindistan, çin və yunanıstanda yeni düşüncə inqilablarının və dinlərin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır. belə demək olar ki, bu dövr təqribən 200 000 ildir mövcud olan homo sapiensin tarixində, müasir homosapienslə keçmiş homosapiensi bir-birində ayıran sərhəddir. son 3000 ildir mövcud olan insaların həyat və dünya haqqındakı təsəvvürləri, bu dövrə qədər mövcud olan insanların təsəvvürlərindən bu dövr vasitəsilə kəskin şəkildə fərqlənir. burada müəllifin dediyi kimi:
"biz özümüz müasir, hətta postmodern - əcdadlarımızdan radikal bir şəkildə fərqli olduğumzu qəbul edərək təsəvvür edə bilərik. biz texnologiyanı istifadə edib, onu gündəlik həyatımıza inteqrasiya edə bilərik. biz dinə qarşı yeni münasibətlər formalaşdıra, ruhaniliyi əhəmiyyətli saya, hətta dinə inanmadığımızı deyə bilərik. lakin bizim özümüz haqqındakı təsəvvürlərimiz, özümüzü dünya və cəmiyyət daxilində necə düşünməmizin təməlləri, 2000 il əvvəl dünyanı kökündən dəyişən kreativ dövrə (hansı ki, indi Achsenzeit adlandırırıq təsadüf edir. "
ideya ilk dəfə karl jaspers tərəfindn 1949-cu ildə "tarixin mənşəyi və məqsədi" adlı kitabda ortaya atılıb. baxmayaraq ki, bu fikir ondan əvvəl də bir sıra şəxslərin diqqətini çəkib, hansı ki, jaspers onların adını öz kitabında qeyd edib, ancaq fikrin məşhurlaşdırılmasında jasperin mühim rolu olub. O, bu dövr haqqında öz kitabında belə yazır:
"insanlığın ruhani təməlləri çində, hindistanda, iudeyada, iranda və yunanıstanda müstəqil və eynizamnalı şəkildə atıldı. Bugün də insanlıq bu təməllərin üzərində dayanır."
bu dövrdə baş verənləri qısa bir şəkildə belə xarakterizə etmək olar ki, çində 100 düşüncə məktəbi - aralarında ən məşhurları təməllərini konfutsinin atdığı konfutsizm və lao tzu-nun atdığı daoizm; hintistanda demək olar ki, müxtəlif fəlsəfi cərəyanlar barədə - materializm, skeptsizizm və nihilizm və s. haqqında söhbətlər açan budda və unpanişadlar; iranda dünyanı xeyir və şərin mübarizəsi olaraq təsvir edən ilk monoteist - təkallahlı din - zərdüştün təməllərini atdığı zərdüştlük meydana gəldi. orta şərqdə eliyahdan, musadan tutmuş isaya kimi peyğəmbərlər meydana gəldi. yunanıstanda homer, parmenid, heraclit, platon, arximed doğuldu. Bütün bu şəxslər və ideologiyaları eynizamanlı olaraq çin-hindistan, orta şərq və qərbdə-yunanıstanda bir-birlərindən müstəqil şəkildə meydana gəldi. Bütün bu düşüncələrin ortaq xüsusiyyəti bu idi ki, onların soruşduğu və cavablandırmağa çalışdığı suallar ümumbəşəri idi - tək onları və yaşadıqları dar bir ərazidə yaşayan insanları deyil, bütün insanlığı - bəşəriyyəti maraqlandırırdı.
bu dövr ərzində mövcud olmuş dinlərin meydana gəldikləri yerləri göstərən xəritə
Bu dövrün yaranma səbəblərini izah etməyə çalışan, antropoloqlar baumard və boyer tərəfindən 2014-cü ildə çap olunmuş tədqiqatda göstərilir ki, bu dövrün, bu düşüncə tərzlərinin yaranması siyasi və demoqrafik səbəblərdən daha çox, birbaşa iqtisadi səbəblərlə bağlıdır. fakt budur ki, yaranan düşüncələr bazarların, ilk pulun - metal sikkələrin meydana gəlməsi ilə bir dövrə təsadüf edir. eyni zamanda bu ideologiyaların hər biri ticarət şəbəkələrinin yüksək şəkildə inkişaf etdiyi bölgələrdə meydana gəlib. Tədqiqatçılar müxtəlif tarixi mənbələrə əsaslanan statistik məlumatlar əsasında riyazi modellərdən istifadə edərək göstərməyə çalışırlar ki, bu bölgələrdə dünyanın digər bölgələri (afrika, amerika) ilə müqayisədə adambaşına düşən kalori miqdarı dəfələrlə çox olmuşdur. bununla da isbat etməyə çalışırlar ki, yüksək səviyyədə enerji istehlakı insan beyninin mükafatlandırma sistemində köklü dəyişliklərə səbəb olduğundan, bu hadisə də baş verib.
tarix ərzində müxtəlif yerlər üçün Adambaşına düşən enerji istehlakına göstərən qrafik
hal-hazırda bütün inanclı şəxslər üçün din material dünyadan daha çox, spiritual dünya ilə bağlıdır. bütün dinlər mala hərisliyi, material dünyaya bağlılığı tənqid, edir ondan uzaqlaşmağa çalışır. demək olar ki, hər birində orucluqla bağlı, insanın özünü maddi dünyadan ayıraraq mənəvi dünyada yüksələ bilməsi üçün bu tipli ayinlər mövcuduur. ovçu toplayıcı cəmiyyətlərdə insanlar öz mallarını qurban verərək və yaxud ölərkən öz əşyaları ilə birgə dəfn edilərək mütləq həqiqətə və ya ən ali məqsədə çatmağa çalışırdılar. ancaq bu ideologiyalar insan həyatının mənasının mala hərislikdə yatmadığını, insanın spiritual olaraq özünə inkişaf etdirməkdə - insanın öz hislərini cilovlamalı, özünü tam şəkildə idarə etməli olduğunu, başqalarının çəkdiyi acıları hiss etməli, onlara qayğı ilə yanaşmalı olduğumuzu təbliğ edir. Beləliklə, təkamül nöqteyi nəzərindən bu hadisəyə baxmalı olsaq, görərik ki, ovçu-toplayıcı cəmiyyətlərdə insanlar "sürətli həyat" strategiyası seçirdilərsə, (erkən çoxalma, çox uşaq, az tərbiyə), bu dövrdə yaşayan insanlar bunun tam tərsi olan "yavaş həyat" strategiyası seçmişdilər. Bu strategiya dəyişiminin əsas səbəbi də istehlak olunan enerjinin miqdarı ilə birbaşa əlaqəli idi. Bu səbəbdən də insanların maslowun ehtiyaclar iyerarxiyasının aşağı hissəsində olan ehtiyacları ödəndiyinə görə, onlar piramidanın yuxarı hissəsində olan ehtiyaclarını ödəməyə çalışmağa başlamışdılar. Bu strategiyaya görə də insanlar öz həyatda qalma şansını daha da artıra bilmək üçün, birgə daha rahat şəkildə yaşaya bilmək üçün daha kooperativ və daha sosial olmalı idilər. Bunları tənzimləmək üçün də bu dinlər, bu ideologiyalar meydana gəldi və özləri ilə də sosial norma və dəyərləri - əxlaqı meydana gətirmiş oldular. Beləliklə bu dövr insana yeni bir ölçü qataraq onu həm də sosial bir varlıq etdi...
mənbə:
https://www.britannica.com/list/the-axial-age-5-fast-facts
https://en.wikipedia.org/wiki/Axial_Age
https://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Jaspers
məqalə
qeyd. entry-də qeyd olunan tədqiqat tam şəkildə bu hadisəni izah etmir. xeyli tədqiqatçılar bu hipotezi tənqid ediblər. ancaq hələki, mümkün hipotezlərdən ən mükəmməl şəkildə hadisənin səbəbini izah edən budur.