38. mənim gözümdə sekulyarlıq simvolu olan, islam dininin təməllərinin iran və iranın keçmişdə əhatə etdiyi ərazilərdə, müasir azərbaycan da daxil olmaqla köklü şəkildə sarsıdılmasına səbəb olaraq, iranda təqribən 1000 il sonra dinin dövlətdən ayrılmasının və fars kimliyinin yenidən dirilməsinin əsasını qoyan, əslinin yunan, gürcü, kürd, fars, türk mənşəli olmasına baxmayaraq, öz müridlərini anadoludan öz başına toplamaq və cəsarətləndirmək məqsədilə yaratdığı türk dilli poeziya ilə, bugün danışdığımız azərbaycan dilinin təməllərini atdığı üçün * nəsimiylə birlikdə * azərbaycan dilini dövlət dili elan etməsi boş iddiadır. hərbidə və məhkəmədə işlənib, ancaq rəsmi yazışmalar farsca olub azərbaycanlı kimliyini daşıyan hər kəs üçün mənəvi cəhətdən dəyərli sayıla biləcək, qorxmadan və çəkinmədən öz fikirlərini və ideyalarını diktə edə biləcək cəsarətə sahib olan, özündən əvvəl mövcud olan əxlaqi-dini normaları heçə sayıb, özünü allah belə adlandıra biləcək dərəcədə çılğın olan (#296511), öz "əxlaq"ını yaratmış şah.


qeyd.
onun yaydığı şiəlik məzhəbini bugünkü iran perspektivindən baxıb qiymətləndirmək qətiyyən doğru deyil. Ismayılın o dövrdə demək olar əhalisinin hamısı sünni olan bir yerdə etdiyi bu inqilabı belə təsəvvür edə bilərsiniz ki, bugün homoseksuallığa meyilli davranışı edam ilə cəzalandıran səudiyyə ərəbistanında homoseksual evlilikləri leqallaşdırırsınız. Ərəbistanda bu aktın xalq və dini şəxslər üzərində psixoloji təsirinin miqyası nə olacaqdısa, iranda da bu baş vermişdi, ölkənin hər tərəfində üsyanlar baş qaldırmışdı. Siz yüzlərlə ildir 5 dəfə namaz qılan adamları gündə 3 dəfə şiə üsulu namaz qılmağa, onlar üçün dəyərli olan, sünniliyin əsasını qoymuş şəxsləri təhqir edib, lənətləməyə məcbur edirsiniz... Nəticə etibarilə Ismayıl özünə sədaqət andı içən qızılbaşların köməyilə bu üsyanları dəhşətli qətliamlar törədərək qılınc gücünə yatırır, əhalinin dini ideallarını dəyişdirir və rəvayətə görə qılınc müsəlmanı ifadəsinin yaranmasına səbəb olur... onu da qeyd edim ki, oxşar bir şeyi Nadir şah kimi qüdrətli bir sərkərdə də iranda yeni bir məzhəb yaradaraq həyata keçirməyə çalışıb, ancaq din adamlarının qəzəbinə səbəb olaraq müvəffəqiyyətsizliyə düçar olub. hətta ölümünün səbəblərindən biri kimi bunu göstərənlər də var.

orta əsrlər şiə-sünni münasibətləri ilə bağlı bunu deyim ki, deyilənə görə, onlar bir-birlərindən elə dərəcədə nifrət edirdilər ki, şiə və sünni olan kəs öz qızını sonradan müsəlmanlığı seçmiş hər hansı bir dinə mənsub şəxsə, məsələn xristiana verə bilərdi, ancaq şiə və ya sünni dünya dağılsa da, bir-birinə qız verməzdi... sonradan digərinin məzhəbinə seçsə də, hətta.