12.
--sitat--

— Yox. Yox, ona görə deyil — deyə cavab verdi. * porfiri － Bütün məsələ burasındadır ki, bunun məqaləsində bütün insanlar — “adi” və “qeyri-adi” deyə iki yerə bölünür, “adi” insanlar gərək itaət etsinlər, onların qanundan kənara çıxmağa ixtiyarı yoxdur, çünki onlar “adidir”. Amma “qeyri-adi” insanların hər cür cinayət etməyə, qanundan hər cür kənara çıxmağa ixtiyarı vardır, çünki onlar “qeyri-adidir”. Əgər səhv etmirəmsə, siz deyəsən belə deyirsiniz!..

Razumixin buna heyrət edərək mızıldandı:

— Bu necə olar axı? Belə ola bilməz!

Raskolnikov bir də astadan güldü. O dərhal məsələnin nə verdə olduğunu, Porfirinin onu hara dartıb apardığını başa düşdü. Məqalə onun yadında idi. Porfiri ona meydan oxuyurdu, o meydandan geri çəkilməməyi qət etdi.

Raskolnikov çox sadə və təvazökar bir halda sözə başladı.

— Mənim məqaləmdə lap da siz deyən kimi yazılmayıb. Amma etiraf edirəm ki, siz o məqaləni bəlkə də doğru şərh etdiniz, hətta, əgər bilmək istəyirsinizsə, lap doğru şərh etdiniz... * Sanki məsələnin lap doğru şərh edilməsilə razılaşmaq ona ləzzət verirdi . Sizin dediyinizlə mənim dediyimin arasında fərq yalnız bir şeydədir: mən heç də təkid etmirəm ki, “qeyri-adi” insanlar, sizin dediyiniz kimi, mütləq gərək həmişə intizamsızlıq etsinlər və bunu etməyə borcludurlar. Mənə elə gəlir ki, belə məqaləni heç çap eləməzdilər. Mən ancaq ona işarə etmişəm ki, “qeyri-adi” insanın haqqı var... Yəni rəsmi surətdə, yox, özünün haqqı var ki, bəzi maneələrin üstündən keçmək üçün... öz vicdanına yol versin, özü də ancaq o zaman ki, onun yerinə yetirmək istədiyi fikir bunu tələb edir * bəzən bu fikir bəlkə də bütün bəşəriyyət üçün xilasedici bir şey olur . Siz iltifat buyurub deyirsiniz ki, mənim məqaləm aydın deyil, mən bu məqaləni mümkün qədər aydınlaşdıra bilərəm. Sizə, deyəsən, elə bu lazımdır: əgər mən belə güman etsəm, bəlkə də səhv etmərəm, mən bu məsələni sizə izah edim. Məncə, əgər Keplerin və Nyutonun kəşfləri, bu kəşflərə mane olan, ya da bunların qarşısını alan bir, on, yüz və daha çox adam qurban verilməyincə insanlara qətiyyən məlum ola bilməzdisə, onda Nyutonun öz kəşfini bütün insanlara məlum etmək üçün bu on, ya yüz adamı yoldan kənar etməyə haqqı vardı, hətta o bunu etməyə borclu idi... Lakin bundan qətiyyən elə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, Nyutonun qabağına çıxan hər adamı öldürməyə, ya da hər gün bazarda oğurluq etməyə haqqı vardı. Sonra... yadımdadır, mən öz məqaləmdə belə bir fikir irəli sürürəm: hamı... misal üçün, ta qədim zamandan başlayaraq, Likurqlara, Solonlara, Məhəmmədlərə, Napoleonlara və sairəyə qədər yeni qanun qoyan, cəmiyyəti yenidən təşkil edən şəxslər elə bircə ona görə cani idilər ki, onlar yeni qanun qoymaqla cəmiyyət tərəfindən müqəddəs hesab edilən, ata-babadan qalmış qədim qanunları pozurdular, hətta onlar qan tökmədən də, əgər bu qan onlara kömək edirdisə, geri durmurdular * bəzən də bu tökülən qan qədim qanunları müdafiə edən günahsız, şücaətli insanların qanı idi . Qəribə burasıdır ki, insanları yenidən təşkil edən bu xeyirxah adamlardan çoxu xüsusilə, yaman qan tökən adamlar idi. Xülasə, mən bu nəticəyə gəlirəm ki, nəinki böyük adamlar, hətta adi vəziyyətdən lap azca kənara çıxan, yəni təzəcə bir söz deməyə qabil olan şəxslər də, öz təbiətlərinə görə, mütləq az və ya çox dərəcədə cani olmalıdırlar. Yoxsa onlar üçün adi vəziyyətdən kənara çıxmaq çətin olar, onlar isə, yenə də öz təbiətlərinə görə, adi vəziyyət daxilində qalmağa razı olmazlar, məncə, onlar gərək heç razı olmasınlar. Xülasə, siz görürsünüz ki, mənim indiyə kimi söylədiklərimdə elə bir təzə söz yoxdur. Bu sözlər min dəfə çap olunmuş və oxunmuşdur. O ki, qaldı mənim insanları “adi” və “qeyri-adi” deyə iki yerə bölməyim, bu əlbəttə, bir qədər şərtidir, mən bununla razıyam, bir də axı mən rəqəm göstərmirəm və rəqəmə əsaslanmıram. Mən ancaq öz əsas fikrimə inanıram. Mənim əsas fikrim isə məhz bundan ibarətdir ki, insanlar təbiətin qanuna görə, ümumiyyətlə iki təbəqəyə bölünürlər: bunlardan biri aşağı pillədə duran － adi insanlardır, yəni yalnız özlərinə oxşar insan törətməyə xidmət edən materialdır, biri də ki, əsil insanlardır, yəni öz mühitində təzə söz deməyə qabiliyyəti, ya da istedadı olan insanlardır. Əlbəttə, burada bölgü nəhayətsizdir, lakin bu iki təbəqəni bir-birindən ayıran xüsusiyyətlər çox kəskindir, birinci təbəqəni təşkil edən və ümumiyyətlə desək, material, yəni insanlar, öz təbiətlərinə görə, mühafizəkardır, dincdir, itaətkardır, itaətkar olmağı da xoşlayarlar. Məncə, onlar elə gərək itaətkar olsunlar, çünki bu onların nəsibidir, burada onları alçaldan heç bir şey yoxdur, ikinci təbəqəyə mənsub olan insanların hamısı isə hərə öz qabiliyyətinə görə, qanunu pozurlar, onlar pozub dağıdandırlar, ya da pozub dağıtmağa meyil edirlər. Bunların törətdiyi cinayətlər, əlbəttə, nisbidir və cürbəcürdür, onlar çox müxtəlif olan ifadələrində — əksəriyyətlə gələcək naminə hal-hazırı dağıtmağı tələb edirlər. Lakin əgər onlara öz ideyaları üçün lap elə adam öldürmək, qan tökmək lazım olsa da, onlar, məncə, öz ürəklərində, öz vicdanları ilə qan tökməyə özlərinə icazə verə bilərlər — əlbəttə, bu da baxır onların ideyasına və bu ideyanın böyük-kiçikliyinə — bunu nəzərə alın. Öz məqaləmdə də mən ancaq bu mənada onların cinayət etməyə haqqı olduğunu deyərəm * Yadınızdan çıxarmayın ki, bizim söhbətimiz qanun məsələsindən başlandı. . Bunu da bilin ki, bundan çox da qorxmaq lazım deyil, kütlə onların bu hüquqa malik olduğunu, demək olar ki, heç vaxt qəbul etmir, onları edam edir, dar ağacından asır * az ya çox , bununla da, tamamilə haqlı olaraq, öz mühafizəkarlıq vəzifələrini yerinə yetirir, lakin sonrakı nəsillərdə həmin bu kütlə o edam olunmuş şəxsləri yüksəldir, onlara səcdə edir * az ya çox . Bu iki təbəqədən birincisi hal-hazırın, ikincisi isə gələcəyin ağasıdır. Birincilər cəmiyyəti saxlayır, insanların sayını artırır, ikincilər cəmiyyəti irəli aparır, onu məqsədə doğru sövq edirlər. Həm birincilərin, həm də ikincilərin yaşamağa eyni dərəcədə haqqı vardır. Sözün qısası, mənim nəzərimdə hamının eyni dərəcədə haqqı vardır, — vive la guere eternlle * yaşasın əbədi müharibə — əlbəttə, Yeni Quds-şərifə qədər!

— Deməli, siz, hər halda Yeni Quds-şərifə inanırsınız?

Raskolnikov qəti bir ifadə ilə:

— inanıram, — deyə cavab verdi. O həm bunu, həm də bütün bu uzun mülahizələrini söylərkən yerə, xalça üzərində seçdiyi bir nöqtəyə baxırdı.

— V-ə-ə Allaha da inanırsınız? Belə maraqlandığım üçün üzr istəyirəm!

Raskolnikov gözünü yerdən qaldırıb Porfiriyə baxdı:

— inanıram — deyə təkrar etdi.

— Və-ə Lazarın dirilməsinə də mnanırsınız?

— inanı-ram. Bunlar sizə nə üçün lazımdır?

— Doğrudan da inanırsınız?

— Doğrudan da.

— Belə de... Eləcə, maraqlandım. Üzr istəyirəm. icazə verin, — yenə də əvvəlki məsələyə qayıdıram — onları axı həmişə edam etmirlər, bəziləri, əksinə...

— Hələ sağkən qalib gəlirlər, eləmi? Əlbəttə, bəziləri hələ sağkən məqsədlərinə çatırlar, onda...

— Özləri edam etməyə başlayırlar, eləmi?

— Əgər lazımsa, edam edirlər. Özü də, bilirsinizmi, hətta çoxları belə edirlər. Ümumiyyətlə, sizin bu qeydiniz ağıllı qeyddir.

— Təşəkkür edirəm. indi siz mənə bir şeyi deyin, bu “qeyri-adiləri” “adilərdən” necə ayırmaq olar? Anadan doğulandamı onların xüsusi əlaməti olur? Bunu mən o mənada deyirəm ki, məsələ burada gərək daha aydın olsun, yəni bu adamları bir-birindən ayıran müəyyən bir zahiri əlamət olsun: mən işgüzar və xoşniyyət bir adam olduğumdan bu qədər narahat olmağım təbiidir, buna görə də məni bağışlayın, yaxşı, olmazmı ki, bunun üçün, məsələn, xüsusi paltar düzəldilsin, ya da damğadan-zaddan bir şey olsun?.. Ona görə də bir şeyi nəzərə alın: onlar dolaşıq düşsələr, bir təbəqədən olan birisi özünü o biri təbəqədən hesab etsə və siz bunu çox gözəl ifadə etdiniz, “bütün bu maneələri rədd etməyə” başlasa, onda...

— Ba, belə hallar çox tez-tez olur! Sizin bu qeydiniz əvvəlkindən daha ağıllı qeyddir...

— Təşəkkür edirəm...

— Burada təşəkkürlük bir şey yoxdur, nəzərə alın ki, səhv ancaq birinci təbəqə tərəfindən, yəni “adi” insanlar tərəfindən ola bilər * bəlkə də mən bu sözü heç də müvəffəqiyyətlə işlətməmişəm . Lakin onlar fitrən itaətkarlığa mail olsalar da, təbiətin bəzi rəngarəngliyinə görə * hətta inəklər də bundan məhrum edilməmişdir onlardan çoxu özünü qabaqcıl adam, “dağıdıcı” təsəvvür edir, “yeni söz” demək üçün özlərini qabağa soxurlar, özü də bunu tamamilə səmimt edirlər. Həqiqətdə isə onlar yeni şeyləri çox vaxt görmürlər, hətta yeni söz deyənləri geridə qalmış və alçaqcasına düşünən adam hesab edirlər, onlara nifrət edirlər. Məncə, burada elə bir ciddi təhlükə ola bilməz, siz də bundan ötrü heç narahat olmayın, çünki onlar heç vaxt çox qabağa getmirlər. Əlbəttə, bundan ötrü onları bəzən qamçılamaq, bununla da onlara öz yerini xatırlatmaq olar, bunu yerinə yetirmək üçün başqa bir adam da heç lazım deyil, onlar özü özünü qamçılayacaq, ona görə ki, çox yaxşı əxlaqlı adamlardır, bəziləri bir-birinə bu xidməti göstərirlər, bəziləri də öz əllərilə özlərini qamçılayırlar... Camaatın qabağında öz günahlarını boyunlarına alır, tövbə edirlər, bu da çox gözəl çıxır, başqalarına da ibrət olur. Sözün qısası, siz heç narahat olmayın... Belə bir qanun var.

— Heç olmasa, bu cəhətdən siz məni bir az sakit etdiniz, axı yenə də bir əngəlli məsələ var, rica edirəm deyin görüm: başqalarını kəsməyə haqqı olan belə “qeyri-adi” adamlar çoxdurmu? Mən sizin dediyinizin qabağında baş əyməyə hazıram, ancaq mənimlə razılaşın ki, bu kimi adamlar çox olsa dəhşətli olmazmı, hə?

Raskolnikov yenə də eyni ifadə ilə:

— Siz bu barədə heç narahat olmayın! — dedi. — Ümumiyyətlə, yeni fikirli adamlar, yeni bir söz söyləməyə lap azca da qabil olan adamlar çox az, həddindən artıq az doğulur. Yalnız bir şey var ki, bu təbəqələrə və bölgülərə aid olan adamların doğulmaq qaydası, görünür, təbiətin müəyyən bir qanunu ilə çox düzgün və çox dürüst olaraq müəyyən edilmişdir. Əlbəttə, bu qanun indi və sonralar bu məlum ola bilər. Böyük insan kütlələri, yəni material, bu dünyada ona görə mövcuddur ki, müəyyən bir səy, indiyə kimi gizlin qalan müəyyən bir proses nəticəsində nəsillərin qarışması və çarpazlaşması vasitəsilə mindən bir adamdan heç olmasa az-çox müstəqil bir adam yetirə bilsin. Bundan bir az çox müstəqil bir adam yetirə bilsin. Bundan bir az çox müstəqil adamlar bəlkə də on mində bir doğulur * mən təxmini, gözəyarı deyirəm . Daha müstəqil adamlar yüz mində bir doğulur. Dahilər milyonda bir, bəşəriyyəti təkmilləşdirən böyük dühalar isə, bəlkə də, həyatdan gəlib-keçən min-min milyondan bir doğulur. Sözün qısası, bu hadisənin davam etdiyi retortaya mən baxmamışam. Lakin müəyyən bir qanun mütləq var və mütləq olmalıdır, bu məsələdə təsadüf ola bilməz.

Nəhayət Razumixin ucadan dedi:

— Siz zarafat edirsiniz, nədir? Yoxsa bir-birinizi ələ salmısınız? Oturub bir-birini zarafata qoyublar! Rodya, sən bunları ciddi deyirsən?

Raskolnikov başını qaldırıb ona baxdı, heç bir söz demədi: onun rəngi qaçmışdı, üzündə qəmgin bir ifadə vardı. Porfirinin əsəbi, kobud və həyasız istehzası Raskolnikovun sakit və qəmgin üzü qarşısında Razumixinə qəribə göründü.

— Qardaş, əgər sən bunları doğrudan da ciddi deyirsənsə, onda... Əlbəttə, sən deyərdin ki, bunlar yeni söz deyil, bizim min dəfə oxuduğumuz və eşitdiyimiz şeylərə oxşayır — bu cəhətdən sən haqlısan, lakin sənin bu dediyinə əsil orijinal və ancaq sənə aid olan məsələ odur ki, sən hər halda vicdanla qan tökməyə icazə verirsən, özü də, məni bağışla, belə bir fanatizm ilə... bu məni dəhşətə gətirir. Deməli, sənin məqaləndə ifadə olunan əsas fikir də bundan ibarətdir. Vicdanla qan tökməyə icazə vermək... Məncə rəsmi surətdə, qanunla qan tökməyə icazə verməkdən daha dəhşətlidir...

Porfiri onun sözünə qüvvət verdi:

— Tamamilə doğrudur: daha dəhşətlidir.

--sitat--