hər nə qədər azərbaycan dili ərəb və fars dilindən daha gənc, ancaq bir sıra dillər ilə müqayisədə daha qədim － təqribən 700 - 800 il kimi yazılı inkişaf tarixinə malik olsa da, hansı ki, bu dildə ilk bilinən yazı və ya ən qədim yazılı ədəbiyyat nümunəsi leyden universitetinin kitabxanasında saxlanılan, 14-cü əsrə aid olan bir əlyazmada tapılmış izzəddin həsənoğlunun " apardı könlümü bir xoş qəmərüz, canfəza dilbər" misrası ilə başlanan qəzəli olsa da, * bəzən xorasan türkcəsinə də aid edilir türk dili və ya bugün azərbaycan dili adlandırdığımız bu dil, o zamanlar öz dövrünün müasirləri olan ərəb və fars dilləri ilə müqayisədə şərqdə poeziya üçün elə də prestijli bir dil hesab olunmayıb. ümumiyyətlə, #323429 - buradan da məlumdur ki, iranda türk dili həmişə kobud, "yonulmamış" bir dil hesab olunub. o dövrlər fars dili əsasən dövlət işlərində, diplomatiya və poeziyada, ərəb dili dini işlərdə, elm və fəlsəfədə istifadə olunubsa, orduda həmişə bu dil istifadə olunub. bu səbəbdən də istifadə arealına görə onu digər iki dil ilə qarşılaşdırdıqda görünür ki, yazı dili kimi istifadə olunmadığından, onlar kimi inkişaf etməyib. xüsusən, fars dilindən fərqli olaraq, qəlibləşmiş, standard ifadələr, rədiflər və qafiyələr bu dildə mövcud olmadığından, şairlərin bir çoxu bu dili bilsələr belə, bu dildə yazmağa cəhd etmirdilər.
ancaq, sonralar qızılbaşlar hərəkatı nəticəsində türk dilinin geniş ərazilərə yayılması ilə bərabər zamanlı olaraq, məhəmməd füzuli adlı bir şairin peyda olması, dilşünas alim əbdüləzəl dəmirçizadənin yazdıqlarına əsasən, azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan xüsusi bir mərhələnin əsasını qoymuş, bu dili ərəb və fars dili ilə "yarışa" biləcək bir vəziyyətə gətirmiş, ondan sonra bu üslubda yazan şairlərin hamısına təsir etmiş, nəsimi, xətai, həbibinin bir-birindən dil və ifadə baxımından o qədər də fərqlənməyən üslubları ilə müqayisədə, klassik şeir füzuli üslubu ilə öz zirvəsinə çatmışdır. füzulinin öz sözləri ilə desək, ondan əvvəl tikanlı bir ağaca bənzəyən bu dil, onun sayəsində güllər, çiçəklər açmışdır, ədəbi dil daha səlist və incə bir hala salınmışdır.
hətta türk dilinin etimologiya lüğətlərini hazırlayarkən
türk dilində yazılmış əsərləri tədqiq edən sevan nişanyan da bu yazısında
onunla bağlı qeyd edir ki: "Dünya çapında birinci ligde top koşturacak Türk şairi varsa Fuzuli olduğuna inanırım." -*
dəmirçizadə qeyd edir ki, fars dilinin şeir yazmaq üçün bu qədər əlverişli olması, mədrəsə təhsili olan, azacıq fars dilində yazıb və oxumağı bacaran şəxslərə belə imkan verirdi ki, bu dildə rahatlıqla şeir yaza bilsinlər. füzuli aşağıdakı qitəsində bununla bağlı qeyd edir ki, fars dilində nəzm yazanlar ona görə çoxdur ki, türk dilində "nazik" - incə formada nəzm yaratmaq çətindir. türk dili poeziya dili halına gəlmədiyindən, sənətkarlar tərəfindən yaxşıca yoğrulub, işlənmədiyindən bu dildə yazılan şeir nahamar, nalayiq olur. sonra isə yazır ki, mənə tanrı yardım etsə, tikana bənzəyən bu dildən gül ləçəyi kimi bir incə dil yaradacam.
Ol səbəbdən farsi ləfzilə * dil çoxdur nəzm kim * ki ,
Nəzmi-nazik * nazik şeir türk ləfzilə ikən düşvar * çətin olur.
Ləhceyi-türki * türk dili və ya ləhcəsi qəbuli-nəzmi-tərkib etməyib, * poeziya dili halına gəlməyib
Əksərən əlfazi namərbutü * namünasib nahəmvar * nahamar olur.
Məndə tovfiq * tanrı köməyi olsa, bu düşvarı asan eylərəm,
Novbahar olğac tikəndən bərgi-gül izhar olur.
əlavə olaraq, kərbəla döyüşü ilə əlaqədar olaraq yazdığı hədiqətüs-süəda əsərinin dibaçəsində - müqəddiməsində isə ərəbləri ən aydın dildə danışan, farsları isa kimi fəsahətli danışan xalq edən tanrıdan xahiş edir ki, türk dilində danışan onun özünə də yardım etsin:
Еy fеyzrəsani * bərəkətli -ərəbü türkü əcəm,
Qıldın ərəbi əfsəhi * aydın -əhli-aləm,
Еtdin füsəhayi-əcəmi Isadəm, * isa nəfəsli danışan
Bən türk zəbandan * dil iltifat еyləmə kəm.
eyni zamanda, həmin müqəddimədə türk dilində yazmasının səbəbi ilə bağlı qeyd edir: * mətn orjinal deyil, sadələşdirilib
"Ancaq bütün müddət ərzində məclislərdə və məhafildə təkrar olunan Kərbəla hadisəsi və şəhidlərin əhvalının necəliyinin fars və ərəb dillərində bəyan edilməsindən ərəb seçkinləri və əcəm * fars böyükləri faydalanmış, aləmin əhalisinin böyük hissəsi və Adəm övladlarının çoxluğunu təşkil edən əziz türklər çoxlu kitabların səhifələrindən xəbərsiz, məclis sıralarından kənarda qalıb * Kərbəla əhvalatının həqiqətindən məhrum qalırdılar. Buna görə camaat matəm dili ilə mən zəif bəndəyə hücum çəkdi və yaxamı tutaraq dedi: “ey Kərbəla şahının * imam Hüseyn nemətindən bərəkət alan Füzuli! Nə olar ki, yenidən ixtira etmək üçün səy göstərib türk dilində bir məqtəl yazmaq üçün səy göstərəsən ki, bu vasitə ilə türk dilinin natiqləri onu eşitməklə faydalanalar. Və onu başa düşməkdə ərəbdən və farslardan ehtiyacsız olalar.”
Kərbəla səhrasındaki hadisənin təkrarının xatırlanmağı,
Böyük, kiçik hər kəs tərəfindən qəbul görür.
Şifahi nəql edənlərə izzət, ehtişam,
Yazılı nəql edənlərə zəmanəsinin şərəfini qazandırar.
Mən bu nəsihətə qulaq asaraq, bu xidmətin səadət gətirəcəyinə əmin oldum, qabiliyyətsizliyim və imkanlarımın azlığından çəkinməyərək onu gerçəkləşdirməyə üz tutdum. Baxmayaraq ki, türk lisanı ilə vaqeələri, hadisələri bəyan etmək çətindir, ümid edirəm ki, övliyanın himməti bu işin başa çatmasına və tamamlanmasına kömək olacaqdır."
mənbə.
gerard doerfer, iranda türkler
sevan nişanyan, Dil Devrimi elbette gerekliydi
əbdüləzəl dəmirçizadə, ədəbi dilimizin inkişafında füzuli mərhələsi
məhəmməd füzuli, seçilmiş əsərləri, ı, Vı cildlər
link 1
link 2