22. Rəsulzadə Hüseyn Abdullaoğlu-Hüseyn Cavid 1882-ci ildə ruhanı ailəsində dünyaya gəlib.Cavid ilk təhsilini mollaxanada,bunun ardınca Məmməd Tağı Sidqinin məktəbi tərbiyyə adlanan yeni üsullu təhsil ocağında almışdır.1899-1903-cü illərdə Cavid Təbrizə getmiş və buranın "Talibiyyə" məktəbində təhsilini davam etdirmişdir.1904-cu ildən isə o.istanbul Universitetini ədəbiyyat fakültəsinin tələbəsi olmuşdur.1909-cu ildə Naxçıvana qayıtdığdan sonra Cavid özünün təşkil eydiyi məktəbdə dərs deyir.bu illərdə o,ağır şəraitdə yaşayırdı.Qazanc məqsədilə Gəncədə,Tiflisdə işləyirdi.Tiflisdə 1913-cü ildə "Keçmiş günlər" adlı ilk şeirlər kitabını çap etdirir.1915-ci ildən Bakıda işləyir.1910-cu ildən dram janrında əsərlər yazmağa başlayır.1937-cil ildə sovet höküməti milyonlarla insanı repressiya qurbanı edirdi.Elə həmin ildə həbs olunub,Sibirə sürgün olunur.O.1941-ci ildə Sibirdə həlak olur.1981-ci ildə nəşi Bakıya gətirilir və Naxçıvanda dəfn olunmağa aparılır.Hal-hazırda o məqbərədə Cavid,həyat yoldaşı,oğlu və qızı uyuyur.
Mən nəyim,kəndim də bilməz vaz keçin,
sən nəsin,boş bir sual insan için,
Şimdi cahan bir əfsanədir,
kim ki,həll etmək istər divanədir,
oyuncağdır cahan başdan başa,
Qafil insan da bənzər sərxoşa.
Bəzi məqamlar:::::
1914-cu ildə Tiflisdə çar polisi onu yanına çağırır və Türkiyə ilə əlaqəsi barədə marağlanır.Sonrasan 1937-də sovet hakimiyyəti Caviddən 1914-cü ildə çar polisinin nə üçün onu çağırdığını,onlardan hansı əmrləri aldığını soruşurlar.(1910-cu illərdən rusların nəzarətində olur).
iblis əsərini yazdığə dövrlərdə ermənilər tərəfindən əsr götürülür.Həmən zaman əsrlikdən xilas olan iki adamdan biri Cavid olmuşdur.O,əsrlikdən qurtulub Təbrizə getmiş və orada Şeyx Məhəmməd Xiyabaniniylə görüşmüş,Xiyabaninin "Təcəddüd" qəzetində Cavidin yazıları çıxmış və oradan da Naxçıvana getmişdir.Cavid əfəndi həmən vaxt Naxçıvanda Araz-Türk cümhuriyyətinin qurulmasında,onların problemlərinin həllində siyasi xadim kimi böyük rol oynamışdır.1919-cu ildə Bakıya gələn Araz-Türk cümhuriyyətinin nümayəndə heyətinin üzvlərindən olmuşdur.1926-cı ildə Almaniyaya səhhəti ilə bağlı getmiş və 7ay orada qalmışdır."Azər" əsərini də orada başlamış,1928-ci ildə bitirmişdirdir.
Əsərlərində türkcə sözlərdən çox istifadə etmişdir ki,vaxtilə Türkiyədə təhsil almağı da buna təsir göstərir.Bu haqqda,Cavidin dili haqqında Cəfər Cabbarlı Cavid barədə yazdığlarında bəhs edir.
Rəsul Rza Cavidin Hadi ilə xatirəsi haqqında danışmağından deyir:“Söhbət Hadidən düşdü. Cavid çox kədərli görünürdü. Adətən az danışan, həmişə fikirli, qayğılı görünən şair dərindən bir ah çəkərək belə qəmli bir hekayət söylədi: – Sizin yadınıza gəlməz uşaqlar… Bəlkə o vaxtlar siz hələ əlifba öyrənirdiniz. Bakıda, Kommunist küçəsinin aşağı qurtaracağında Metropol mehmanxanasının qabağından keçəndə bir əl qolumdan tutub məni saxladı. Üzümə baxmadan əlindəki yazılı vərəqlərdən birini uzadıb: – Al! – dedi. Diqqətlə baxdım, bu şair Məhəmməd Hadi idi. Boğuq bir səslə təkrar etdi: – Al! Mən kağız pulu ona verəndə birdən başını qaldırdı. Dumanlı gözlərlə məni süzdü. Bir uşaq kövrəkliyi ilə dodaqları büzüldü. O, məni tanımışdı. Hıçqırtı ilə kağız vərəqləri yerə tullayıb səndələyə – səndələyə getdi. Mən yerimdə donub qalmışdım. Bu qüdrətli şairin acı taleyi məni sarsıtmışdı”.
Fikrimcə,Cavid sintezli qavrayan şair olmuşdur.Öz sözlərindən misal çəkməklə başa salmağa çalışacağam.
Romantizmin aparıcı şairlərindən olmuşdur.Romantizmin kökündə də vətən,millət sevgisi dayanır.Caviddə də bunu görməmək olmaz.
Cavidin belə bir misraları var:
"mən fəqət hüsnü-Xuda şairiyəm,
yerə enməm də,səma şairiyəm."
onun Allaha yazdığı,peyğəmbərə yazdığı,hökmdara yazdığı(Əmir Teymur) əsərlərdən,klassiklərimizdən,Füzulidən gəldiyini,onların bəhrəsi olduğu görünür.
Başqa misralarında yazır:
"Hər qaranlıqda çırpınır bir nur,
Hər həqiqətdə bir xəyal uyur."
Bu misralardan iztirab,kədərdə olan nuru gördüyünün fərqinə varırığ.Nitşeni oxuduğunu və onun sözlərinə haqq qazandırdığını bilirik.Füzilidən gələn birinin Nitşedən xoşunun gəlməyi də kimlərəsə qəribə gələ bilər,amma və lakin fikrimcə,elə onları sintez etmək,qavramaq daha böyük və lazimi nüansdır.(Məncə,Nitşeni təzə oxuyub,başa düşməyənlər öz ateist fikirlərini tətmin edə bilər.)
Əşarında ziddiyətlərin,şübhənin gerçəyə çıxaracağını vurğulayır.Ki buradan,hətta Hegelin diyalektiyinə qədər gedib çıxa bilərik.Xeyr və şərin daima mübarizəsini əsərlərində əks elətdirir.
"Kəssə hər kim tökülən qan izini,
Qurtaran dahi odur yer üzünü."
Kiçik xalqın böyük şairi olmağ faciədir.