hər zaman müasir dövrdəki kimi * ? güllük-gülüstanlıq deyildi. fərqli dövrlərdə fərqli xəstəliklər tanrının bəlası olaraq qəbul edilir, böyük fəlakətlərə, itkilərə səbəb olurdu. hər nə qədər bəşər övladının yolunu azması və başına gələcək bədbəxt hadisəyə haqlı olaraq layiq olması kimi fəlsəfi düşüncələr, o məşhur ifadədəki kimi əsassız iddialar irəli sürülsə də, reallıqlar dəyişmir. epidemiya, pandemiya var və çarə tapmaq lazımdır! bir neçə nümunə verəcəm:
1) * yaxın keçmişdən bəhs etsək haiti xolera epidemiyası 2011ci ildən bəri 9000dən çox insan öldürdü!
2) yatalaq 1847ci ildəki epidemiyada 20.000dən çox insanı tələf etdi!
3) taun 1665-1666cı illərdə 100.000dən çox insanı çarəsiz qoyaraq ölümə tərk etdi.
tarix boyu ən qorxunc və məşhur pandemiyalar taun olaraq yadda qalıb. ən böyük 3 pandemiya olub tarix boyu. albert kamyunun da bəhs etdiyi 1894-1903cü il pandemiyasında təxminən 10 milyon, 1346-1350 il pandemiyasında 50 milyon və Justinian pandemiyasında
541-542ci illərdə, sonralar, ümumən 100 milyon insanın xəstəlikdən dünyasını dəyişdiyi bildirilir. 4) ilk xolera pandemiyası 1817-1824cü illərdə * qeyri-dəqiq rəqəmlər olsa da 110.000dən çox cana qıydı.
ikinci xolera pandemiyası 1829-1851ci illərdə 120.000dən artıq adamı öldürdü.
*üçüncüsü
ndə 1852-1860 arası 23.000 qədər, *dördüncüsü
ndə 1863-1875də 705.00ə yaxın, *beşincisində
1881-1896cı illərdə təxminən 982.000, *altıncısında
1899-1923də 800.000dən çox *və nəhayət yeddincisində
, 20ci əsrin sonlarınacan təxminən 600.000ə yaxın insanın infeksiyaya yoluxub vəfat etməsinə gətirib çıxardı.*əgər maraqlı gələcəksə, son məqalədən:
--spoiler--
There were also many reports of a cholera outbreak near Baku in 1972, but information about it was suppressed in the USSR.
--spoiler--
5) donuz qripi pandemiyasının isə 2009cu ildə 284.000
qurbanı oldu.hong-kong qripi 1968-1969cu illərdə , rus qripi 1889-1890cı illərdə müvafiq olaraq 1 milyon insanın tələf olmasına gətirib çıxardı. 1957- 1958ci illərdə asiya qripi 2 milyon insanı öldürdü. ispan qripi 1918-1920ci illərdə 20 milyon insanı tələf elədi.
6) 20ci əsrin sonlarından bəri ortaya çıxan aidsin * qiçs * spid o zamandan bəri 39 milyon insanın canını aldığı hesablanır.
və biz eboladan qorxurduq? gülünc görünmür?
bu statistika bizə nəyi göstərir? tarixin axışının necə dəyişdiyini, bir zamanlar, böyük diktatorların verdiyi qərarlardan daha çox, görkəmli elm adamlarının verdiyi qərarların, apardığı araşdırmaların həyat qurtardığı nəticəsinə gəldiyini görə bilərik. müqayisəyə belə gəlməz.
və o adamlardan birini düşünün. ona elm dünyasında müqəddəs lui deyirlər. o, normal bir elm adamından daha çox hörmət sahibi olmuşdu, xarakteri, kimliyi, iradəsi onu elə bir zirvəyə qaldırmışdı ki, ondan ilham alan bir çox elm adamları daha böyük uğurlar qazanmaq üçün luini ideal olaraq görür və ya fərqli sahələrdə öz uğurları ilə tanınan şəxslər ona iş birliyi üçün gəlirdilər. bütün dünya sanki ondan şəfa diləyirdi.
o, ixtisaslı həkim belə deyildi. fizika və kimya təhsili vardı. zamanının çoxunu laboratoriyada keçirirdi və xəstələrlə bir təbib olaraq münasibəti təsvirlərinizi xeyli dəyişdirə biləcək qədər az idi. laboratoriyada o qədər çox müddətini keçirirdi ki, 27 yaşında marie laurentlə evliliyi zamanı hekayəyə görə laboratoriyadan zorla dartıb çıxarılıb məclisə gətirilmişdi. qərarlı idi və vaxtını düzgün dəyərləndirməyi də bilirdi. evləndiyi xanım, oxuduğu universitetin rektorunun qızı idi. o, məktub göndərərək bildirmişdi:
--spoiler--
gizləməyə nə hacət, varım yoxum bir ailəmdi. işimi canla-başla görən oğlanam, prosta lui de tanıyacaqlar. gələcəyim indiki məqsədim dəyişməsə kimya ilə bağlı olacaq. gözlədiyim nəticələri əldə etsəm, parisə köçəcəm. razısızsa, allahın əmri peyğəmbərin kavliylə qızınızı könlümə yar, dərdlərimə şərik, ömrümə yoldaş etmək istəyirəm, papam strasburqa gələcək təklif üçün.
--spoiler--
həqiqətən də paster ailəsi kasıb idi. atası dəriçi idi. anası pasterin təlim-tərbiyəsinə diqqət edirdi. əvvəl müəllim olmaq istəyirdi. həm də rəsm bacarığı vardı. 21 yaşında universitetə qəbul olur, 25 yaşında izomerlik, kristalloqrafiya və optika ilə bağlı ixtisaslaşaraq məzun olur. və mikrobioloq, kimyaçı, əczaçı və immunoloq olma yolunda irəliləyir.
mikrob nəzəriyyəsi ənənəvi olaraq prioritet məsələlərdən idi. revizyonist tarixçilər bəzən ən önəmli tarixi xəstəliklərin çoxunun səbəbinin mikroorqanizmlər olduğunun kəşf oluna bilməyinin, müəyyən bir uyğunluq təmin olunana qədər onlarca il davam edən müzakirələrlə mümkün olduğunu bildirirlər. bu görüşə görə də, paster öləndən uzun müddət sonra tibb şəfa tapmaq baxımından çatışmazlıqlara şahid olub. hiv infeksiyası, lassa qızdırması, legioner xəstəliyi - maraqlı tarixini mütləq oxuyun.
- kimi yeni xəstəliklərin ortaya çıxması, mikroorqanizmlər arasında dərmanlara dirəncin yayğın şəkildə inkişafını və qərb cəmiyyətlərində infektiv olmayan xroniki xəstəliklərin getdikcə yayğınlaşması mikrob nəzəriyyəsini başqa bir perspektivə yerləşdirib. bir düşünün 20.ci əsrin əvvəllərində sistolik təzyiqi 200lərdə olan biriləri üçün bunun normal olduğunu qəbul edib "Essential hypertension" adı qoyurlar. bir çox öncül elm adamları, özlərinə görə iddialı çıxışlar edirlər. thomas mckeown bildirirdi ki, xəstəliklərin və ölümlərin azalmasının səbəbi tibbin irəliləyişi yox, insanların özünə daha çox diqqət etməsi, sağlam həyat tərzidir. insan düşündükcə heyrətə gəlir!
paster xəstəliktörədici mikro orqanizmlər barədə bəhs edən ilk insan deyildi təbii ki. o, dövrünə görə etdiyi araşdırmalar baxımından möhtəşəm bir müşahidə qabiliyyəti, fürsətləri dəyərləndirmə və hadisələri dəyərləndirib məntiqi nəticə çıxarma bacarığına sahib idi. kristalizasiya üzrə araşdırmaları zamanı mikroorqanizmlərlə maraqlanmağa başladı və sıravi kimyasal üsullarla istehsal olunan tartar turşusu kristallarının hər zaman üçün optik olaraq neytral olduğunu, mikroorqanizmlər hadisəyə daxil olduqdan sonra əldə etdiyi kristalların isə polarizasiya işığı əks istiqamətdə çevirdiyini göstərdi. bu oldu, ona ilham verən!
(bax: tartar) 1.
(baxma: tartar turşusu) 2.
yaşayan mikroskopik canlıların xüsusi gücləri olduğuna özünü inandırdı və çörək hazırlanması, pivə istehsalı və fermentasiyada istifadə olunan maya və sənayədə vacib olan digər mikroorqanizmlərin xüsusiyyətlərini araşdırmağa məcbur elədi.
spontan generasiya .
spontan generasiya ilə bağlı ikonik təcrübələri onu 1860cı illərin əvvəlində xeyli məşğul edir. tarixin ironiyasına baxın, darvinin növlərin mənşəyi kitabı da 1859cu ildə yayınlanır. bundan sonra necə bir effekt yaradır, düşünməyə çalışın. məhlulların sterilizasiyası üçün qaynatdıqdan sonra hava yolu ilə başqa maddələrin yoluxmasının qarşısını almaq məqsədi ilə istifadə etdiyi məşhur qu boyunlu şüşə balonları, onun sevgi ilə gözümüzdə canlandırdığımız simvollarından biri, bir parçasıdır.
ona görə, bu təcrübələr öz-özünə çoxalmanın olmadığını göstərirdi və bu onu bir həmkarı ilə mübahisəyə sürüklədi. hansı ki, adətən maye içində yığın şəklində hərəkət edən orqanizmlər tapdığını iddia edirdi. paster mübahisələrdən qalib ayrılırdı. ancaq laboratoriya dəftərlərinə baxanda "müvəffəqiyyətlə nəticələnməyən" yekunları da görərik. məsələn pasterin işlədiyi basillərdən biri temperatura dayanıqlı olduğu üçün negativ nəticə verirdi. bunları gizləyirdi paster və rəqiblərinin bundan istifadə etməsinə imkan vermirdi. bunu da elm adamı üçün qızğın rəqabət dönəmində, qərarsız teoriyalarla dolu bir mühitdə vacib amillərdən biri olaraq qeyd eləməmək haqsızlıq olardı.
fermentasiyanı açıqlamaq.
paster spontan generasiya təcrübələrinə əlavə olaraq, maya və digər canlıların pivə, şərab və ya süd hazırlanmasında xüsusi reaksiyaların səbəbi olaraq rol oynaması ilə əlaqəli araşdırırdı. şvann və digər alman elm adamları bu reaksiyaların sadəcə kimyəvi olduğunu irəli sürürdülər. paster mikroorqanizmlərin rolu olması mövzusunda israrlı və araşdırmalarında iradəli idi. bilirsiz onun bu qərarlılığı nəyə səbəb oldu? müasir pasterizasiya deyilən hadisənin yaranmasına, bu, istehsal prosesinin vacib bir parçasının indiki halını alması üçün yolun başlanğıcına. bir anlıq pasterizasiya
olmadan dünyamızı xəyal etməyə çalışın.(baxma: schwann hüceyrələri)
(baxma: Theodor Schwann)
təqribən 1870ci illərdə artıq o qədər məşhurlaşır ki, fransa dövləti ona ehtiyac duymağa başlayır. ipəkqurdunda ipək sənayesini təhdid edən bir xəstəliyi araşdırması istənilir. bu xəstəliklərin səbəbi olan 2 mikroorqanizmi təspit edir və onların qarşısını alma metodlarını göstərir.
bu işin ardından, xəstəliklə əlaqəli bir mikrob nəzəriyyəsindən getdikcə daha çox danışmağa, bakteriyaların xəstəliyə səbəb olma bacarıqları və təsirlilikləri məsələsinə özünü həsr eləməyi qərara alır.
Bacillus anthracis.
qarayara (şarbon) xəstəliyini araşdırmağa başlayır. bir çox bakterial infeksiyadan fərqli olaraq, heyvanlar və ya insanlar xəstəliyə tutulanda bakteriya qandan alınan preparatlarda rutin olaraq görülə bilir. bakteriyanın xəstəliyin törədici olaraq qəbul olunur və paster rəqibləri ilə paralel olaraq xəstəliyə səbəb olmadan immunitet qazandıra bilməsi üçün bakteriyanı zəiflətməyin yollarını axtarır. ferma heyvanlarına peyvəndi inyeksiya edərək bütün media və insanların gözünün önündə məsuliyyəti öz üzərinə götürür. nəticədə peyvənd olunanlar sağ, digər heyvanlar ölü olaraq ortaya çıxır. bu, dünya miqyasında bir xəbər oldu. bu hadisənin qəhrəmanı elə o paster idi ki, edvar cennerin şərəfinə vaksinasiya terminini yayğınlaşdırdı və termin halına gətirdi!
(bax: edward jenner)
(baxma: vaksinasiya)
bu cizgi film
hadisələri zehninizdə daha qalıcı edə bilər.bu hadisədən sonra pasterin bütün həyatı artıq xalqın gözünün önündə idi. buna hazır idi əslində. böyük biri olmaq böyük məsuliyyət istəyir sözünü eşitməmiş olmazsınız. növbədə quduzun müalicəsi idi. hər kəs ondan bu qorxunc xəstəliyə çarə tapmasını istəyirdi!
rhabdovirus.
paster haradan başlayacağını bilmirdi. çünki quduzun törədicisi bir bakteriya deyil, virus idi. virus sözü belə elmə ilk dəfə latıncadan zəhər olaraq, Dmitri Ivanovsky tərəfindən elmə gətirilmədən öncə məlum deyildi. belə bir canlının varlığı barədə təsəvvür yox idi, virusların xəstəliktörədici potensialları bioloji olaraq sadəcə 20ci əsrdə ortaya qoyularaq sübut olundu. elektron mikroskopun sayəsində.
gözübağlı şahmat oynamağa bənzər bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya idi. o, "bakteriyanı" tapmaqdansa, başqa bir yönə diqqətini verdi. simptomların daha çox sinir sistemi infeksiyasına işarə etdiyini gördü. dovşanların onurğa beyinləri üstündə çalışdı və infeksiyaya yoluxmuş olanlarda quduzun törədicisini daha az təsirli şəklə gətirməyin yolunu tapdı. quduz bir it və ya başqa heyvan tərəfindən dişlənmə anı ilə qurbandakı simptomların inkişafı arasında olan gizli qalma müddəti, dişlənmiş olan insandakı immun sistemi hərəkətləndirmək üçün zaman ola biləcəyi mənasına gəlirdi. dəqiq şəkildə hesablanmayacaq o qədər çox şey vardı ki, belə bir yoldan getmək indiki dövrdə belə böyük problemlərə yol açardı. paster quduzun müalicəsini uğurla ərsəyə gətirdi. və xalq arasında çox yüksək mənafeyə sahib biri olaraq həyatına davam elədi.
onun xəstəsi joseph meister çobanlıqla məşğul olan bir uşaq idi.
o quduzdan sonra həyatda qalan ilk insan idi və ondan sonra da bir çox xəstənin yaşaması təmin olundu. avropanın dörd bir yanından xəstələrin parisə axını var idi, qurtarıcı pasterdən şəfa diləmək üçün!paster instutu quruldu. 1888ci ildə açıldı. böyük bir hissəsi xalqın maliyyə dəstəyi ilə baş tutdu. ardından fransada bir zəncirvari reaksiya kimi çoxlu universitetlər bunu izlədi. ölkənin elmi təməlinin qurulmasında önəmli rolu oldu. paster institutları əksərən peyvənd və başqa bioloji məhsulların istehsalı ilə, tibbi araşdırmalarla məşğul olurdular ki, hələ də olurlar. paster öz adını daşıyan bu yerdə 10 il rəhbərlik etmişdi.
paster robert kochun da mikrobiologiya elminə böyük qatqıları üçün ciddi stimul, dayaq və kömək olmuşdu. bəli, xolera xəstəliyinin, tuberkulozis, yəni vərəmin qarşısını alan insandan bəhs edirik!
Julius Richard Petrinin məşhur petri qabını və mikrobioloji çoxalma sahəsində gördüyü vacib işlərin başında robert koh dururdu. o, petrinin müəllimi idi.
waldemar haffkine rus bakterioloq idi. o, vərəmin törədicisinin yayılma yolunu, kohdan ilhamlanaraq müzakirələrə qoymuş, epidemioloji problemlərin çoxunu cavablamışdı.
friedrich löffler artıq mikrob nəzəriyyəsinin qəbul gördüyü dönəmdə idi və koh postulatlarını ən açıqlayıcı şəkildə izah etmişdi. difteriya üzərinə, löffler deyirdi:
əgər difteriya mikroorqanizmin törətdiyi bir xəstəlikdirsə 3 postulatın reallaşmış olması zəruridir. bir xəstəliyin parazitik təbiətini bu şəkildə göstərmək vacibdir.
1)orqanizmin xəstəliyə tutulan hissəsində mövcud olduğu göstərilməlidir.
2)davranışını müəyyənləşdirmək üçün törədici mikroorqanizma izolyasiya olunmalı və xüsusi şəraitdə saxlanılmalıdır.
3)mikroorqanizmin xəstəliyə səbəb olması təcrübə yolu ilə ispatlamalıdır.
daha yaxşı izahı kim verə bilərdi ki? axı o, robert kohun tələbəsi idi!
ümid eliyirəm lui paster haqqında azacıq təsəvvür yarada bildim. onun haqqında təsvirlərinizi qalıcı etmək üçün lui pasterin hekayəsi
deyə filmi izləyə bilərsiniz. paster 73 yaşında vəfat edir və institutunda yeraltı məqbərəsi qurulur.
* istəyirəm entryni pasterin bu stimulverici sitatı ilə bitirim: şans, ona hazır olan zəkaları tərcih edir.