1. Səməd Vurğunun yazıb-yaratdığı dram. 1937-ci ildə heca vəznində yazılmışdır. Bir neçə məsələyə aydınlıq gətirək.
Vaqifin şorgöz olması ilə bağlı fikirlər əsassız deyildir, fəqət dramda öz əksini tapmamışdır. ibrahimxəlil burada mənfi, tarixdə isə, əsasən, müsbət obraz olmuşdur. ibrahimxəlilin-Qarabağ xanının Mircəfər Bağırov ilə müqayisəsi yersiz deyildir, lakin Səməd bəy özünün Mircəfərlə əlaqəsinə bu yolla haqq qazandırmaq istəmişdir. Xanın əsəbləşib özündən çıxdığı zamanlarda Vaqifin onu vəzir olaraq sakitləşdirdiyini təsvir edərək göstərir ki, guya Səməd də Mircəfərin yanında duraraq onu sakitləşdirir. Səmədlə bağlı fikirlər birmənalı deyil, ona inanıb-inanmamaq oxuyuculara qalır.
Əsərdə Vaqifin oğlu Əli bəy, Vaqifin arvadı, Şah Qacar və Təlxək kimi arada gəlib dəxilsiz cümlələr qurub qaçan obrazlar mövcuddur. Vaqifin oğlunun toyunda Vaqifin yeni gəlninə “aç üzünü, o örpəyi çıxar” kimi fikirlər səsləndirməsi, bəlkə də, vaqifin qadınlarımızı azad görmək istəməsindən irəli gəlir. Əsər boyu görürük ki, Vaqifin könlü kəndlilərin, adi çoban babaların yanındadır, fəqət vəzir olduğu üçün heç cür bu yerlərə tam qayıda bilmir. ibrahimxəlil isə əksinə, çoban və onunla eyni maddi çətinlikləri yaşayan insanların vəzirin oğlunun toyunda nə işi var, anlamır, əsəbləşir, tələsik qərarlar verir.
Vaqifin arvadı Xuraman əsərin ortasında şan-şöhrət, pul istəyərək ibrahimxəlillə əlaqəyə girir. Sonra deyəsən peşman olur və atır özünü pəncərədən aşağı. Məhz bu hissədə bir çox oxuyucu Vaqif üçün “əkdiyini biçdi” tərzində ifadələr səsləndirir, çünki Vaqifin gözünün gəzdiyi sirr deyildi və hər gördüyü gözələ şeir yazardı. Təbii, təqdir oxuyucuların.
Gəldik qana susamış Qacara. Bədbəxt qacara. “Qatır cinsisiniz, doğub-törəməz,” deyərək onsuz da ürəyi nakam Qacarı bir az da qəzəbləndirib Qacarın işğala keçməsinə şərait yaradırlar. Qacar da bir cür bədbəxtdi, həyatdan nə istədiyini axtararkən özünü qorumağa çalışan bədbəxt.
Əsərdə möhtəşəm dialoqlar gedir. Səməd bəyin qələmi burada oxuyucuları heyran qoyur.
“Şair, hökmdarın hüzurundasan!”
“Bunu sizsiz belə düşünürəm mən.”
Hökmdarın hüzurunda niyə əyilmədiyini izah edən Vaqif:
“Əyilməz vicdanın böyük heykəli!”
“Vicdan dedikləri bir həqiqətdir- beşiyi, məzarı əbədiyyətdir.”
“Görünür günəşə iştahan vardır?”
“Günəşdən gizlənən yarasalardır.”
Qacar Vaqifdən fars dilində yazmasını tələb edir. Hələ durub “ayağı çarıqlı kiçik bir ölkə Firdovsilər yaratdı bəlkə?” Deyə səslənir.
“Sizin güldüyünüz çoban torpağı Nizamilər, Füzulilər yetirmiş!”
Sonda qacarın planı yerinə yetə bilmir və hər kəs xoşbəxt olur. Təkcə deyişmə-dialoqlara görə oxunulması lazım olan sənət əsəridir.