+9 əjdaha
1. keçməzdən əvvəl, Aşağıdakı yazıda Fonetik norma, Eynicinsli qoşasaitli və sözlərin yazılışı, sonu “Q” ilə bitən sözlərin qaydası, sonu “k” ilə bitən sözlərin qaydası, Qoşa yy samiti ilə yazılan sözlər, bir y samitilə yazılan sözlər, müxtəlifcinsli qoşasamitli sözlər haqqında məlumat var.Ümumxalq dilində söz müxtəlif variantlarda işlənsə də, ədəbi dildə ancaq bir variantda tələffüz olunur və yazılır.
• Ədəbi dildə sözün tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır. Azərbaycan ədəbi dilinin orfoepik norması orfoepik lüğətdə əks olunur.
• Ədəbi dildə sözün yazılış qaydası orfoqrafik norma adlanır. Orfoqrafik norma orfoqrafiya lüğətində əks olunur.
• Xüsusi isimlərin böyük, ümumi isimlərin kiçik hərflərlə yazılması, mürəkkəb sözlərdəki defis işarəsinin qoyulması, durğu işarələrinin istifadəsi orfoqrafik norma ilə müəyənləşir.
• Həm orfoepik, həm də orfoqrafik normalar dilin fonetik quruluşu ilə müəyyən edilir.
• Fonetik normada digər normalara nisbətən dəyişmə gec olur.
• Hər bir dildə, o cümlədən də Azərbaycan dilində bir sıra sözlərin tələffüzü ilə yazılışı arasında müəyyən fərqlər özünü göstərə bilir. Bu baxımdan dilimizdə elə sözlər vardır ki, onları tələffüz edildiyi kimi yazmaq, yaxud əksinə, yazıldığı kimi tələffüz etmək səhvdir. Məs.: [məx`təp] deyilir, məktəb yazılır, [ma:vin] deyilir, müavin yazılır və s. Deməli, fonetik norma iki şəkildə təzahür edir: düzgün yazı təzahürü – orfoqrafiya, düzgül tələffüz təzahürü – orfoepiya.
• əgər orfoepik, ya da ki, orfoqrafik norma pozulubsa, onda fonetik norma pozulmuş sayılır.
• durğu işarələrindən səhv istifadə orfoqrafik normanın pozuntusudur.
6-cı qaydanı bir az genişləndirim, yəni ümumi qaydasını yazım. Yuxarıdakı örnəklərdə, əslində, müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlər əsasında formalaşır. Nədir bu müxtəlifcinsli qoşasaitli sözlər
Müxtəlif cinsli sait qoşalığında səsartımı, səsdüşümü, bəzən hətta səs dəyişməsi hadisələri baş verir. Bəzi sözlərin isə deyilişində və yazılışında heç bir fərq baş vermir. Müxtəlifcinsli sait qoşalığı sözün əvvəlində, ortasında və sonunda ola bilər.
a) Ai, əi, io, ea, aü, ia hərf birləşmələrinin işləndiyi sözlərdə -y samiti artırılır.
Məs.: ailə [a:yilə], Səidə [Səyidə], iaşə [iyaşə], bioloq [biyolok`], təbiət [təbiyət], teatr [tiyatr] və s. Bu cür sözlərdə səs artımı hadisəsi baş verir.
b) əa, üa, üə hərf birləşmələrinin işləndiyi sözlərdə isə birinci sait tələffüz olunmur, ikinci sait isə uzun tələffüz olunur. Məs.: səadət [sa:dət], müəyyən [mə:yyən], müəllim [mə:llim], müasir [ma:sir], və s. Belə sözlərdə səsdüşümü hadisəsi baş verir.
c) Qoşasaitli mürəkkəb sözlərdə də yanaşı gələn sait səslərdən birincisi tələffüzdə düşür. Məs.: xalaoğlu [xaloğlu], dayıoğlu [dayoğlu], bacıoğlu [bacoğlu], əliaçıq [əlaçıx] və s. Belə sözlərdə səsdüşümü hadisəsi baş versə də, uzun tələffüz olunan səs olmur.
d) Dilimizdə bəzi müxtəlifcinsli sait qoşalığı olan sözlər var ki, həmin sözlərdə tələffüz zamanı heç bir dəyişiklik olmur. məs.: aktual, memuar, qiraət, laos, xaos, seul, şüəra, bəraət, seans, mətbuat, sual, məcmuə, pauza, sauna, fauna, raund, şücaət, şüa, riayət və s.
hazır söz düşüb eynicinsli qoşasaitli sözlərin qaydalarını da yazım.
(kalin:Eynicinsli qoşasaitli sözlər)
Eynicinsli qoşasaitli sözlərdə saitlərdən ikisi birlikdə bir uzun sait kimi tələffüz edilir. Eyni sait qoşalığı sözün ortasında və sonunda işlənə bilər. Məsələn: təəccüb [tə:ccüb], təəssüf [tə:ssüf], əmtəə [əmtə:], bədii [bədi:] və s. Qoşa o saiti ilə işlənən. Məs.: zoologiya [za:logiya], kooperasiya [ka:perasiya] və s.
sonu cingiltili samitlə bitən sözlərin yazılışı və tələffüzü
əvvəlcə, cingiltili və kar samitləri müəyyən edək:
Samitlər səs tellərinin iştirakına görə iki növə bölünür:
1. Kar samitlər
2. Cingiltili samitlər
Kar samitlər təkcə küydən əmələ gəlir və onların tələffüzündə səs telləri iştirak etmir.
Cingiltili samitlərin tələffüzündə isə səs telləri iştirak edir və onlar küydən və avazdan ibarət olur.
Dilimizdəki cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:
Cingiltili samitlər: b q v ğ d j z y g c l m n r
Kar samitlər: p k’ f x t ş s x’ k ç - - - - h
Müəyyən etdiyimizə görə keçək qaydaya sonu b,d,g,c samitləri ilə bitən sözlərdə tələffüz zamanı iki fərqli cəhət yaranır:
1) Yazıldığı kimi tələffüz olunur bu zaman həmin söz ya saitlə başlayan şəkilçi qəbul edir, ya da özündən sonra gələn söz saitlə başlayır. Məs.: corabı, tüfəngin, qılınc oynatmaq, palıd ağacı və s.
2) Həmin samitlərin kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Bu zaman həmin sözlər ya samitlə başlayan şəkilçi, ya da özündən sonra samitlə başlayan söz gəlir.
bu cür sözlər şəkilçisiz işləndikdə də, əsasən, kar tələffüz olunur.
məs.: bulud topası [bulut topası], buludlu [bulutdu], corab [corap] və s.
Sonu c samiti ilə bitən çoxhecalı sözlər ayrılıqda işləndikdə [ç] kimi tələffüz olunur: gənc [ç], ülgüc [ç] və s. Bu sözlərdən sonra d, l,t, s, n, z samitləri ilə başlanan şəkilçilər və ya sözlər gəldikdə isə əsasən, [ş] kimi tələffüz olunur. Məsələn: ağacdan - [ağaşdan], çəkicsiz - [çəkişsiz], ülgüc [ş] yarası çəkic [ş] səsi və s.
Sonu “z” samiti ilə bitən bəzi sözlər də kar tələffüz olunur. Məs.: yersiz cavab [yersis cavap], almaz [almas], palaz [palas] və s.
Bu arada, tələffüz zamanı dəyişikliyə uğrayan hərf orfoqram adlanır: kənd [kənt]
Sonu qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlər.
Dilimizdə bəzi təkhecalı sözlər var ki, sonu iki samitlə bitir. Belə sözlər iki növə bolünür
1. Eynicinsli qoşasamitli sözlər;
2. Müxtəlifcinsliqoşasamitli sözlər.
Eynicinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər
Eynicinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər əsasən ərəb mənşəli sözlərdir. Məs.: haqq, sirr, fənn, xətt, həll, rədd, hiss, küll və s. Belə sözlərə samitlə başlanan şəkilçi artırdıqda son samit düşür. məs.: hədsiz, haqlı, sirli və s.
Qeyd: “hiss” və “küll” sözləri istisnadır. “Hiss” sözündə yalnız sifətin “sız” şəkilçisi artırıldıqda düşür: “hissiz” bu, vacib qeyddir. Unutmasanız, əla olar.
Rəsmxət,hüsnxət kimi mürəkkəb sözlərdə söz kökündəki samit səsin biri yazılır.
Mürəkkəb sözün tərkibində birinci işlənən belə sözlərdə şəkilçisiz qoşa samitlərin hər ikisi yazılır və mürəkkəb söz defislə yazılır. Həddi-büluğ (təzəlikcə dəyişdirilib unutmayın), haqq-hesab, haqq-nahaq və s.
Müxtəlifcinsli qoşasamitli təkhecalı sözlər
Müxtəlifcinsli qoşasamitli təkhecalı sözlərdə iki fərqli xüsusiyyət yaranır:
1. Samitlərdən ən azından birinin cingiltili olduğu belə sözlərdə tələffüz zamanı samitlərin arasına qapalı sait səs artırılır. Məs.: qəbz, əsr, əmr, zülm, nəbz, hüzn, həsr, üzv, həbs, kəsr, sədr, mətn, fəhm, sehr və s. Bu sözlərə samitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda da səsartımı hadisəsi baş verir məs.: zülmkar [zülümkar], fəhmli [fəhimli] və s.
2. Sonu iki kar samitlə bitən sözlərə samitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda ikincisi tələffüz olunmur. Məs.: dost-luq [doslux], neftçi [nefçi] və s.
ikinci variantda verilmiş qayda çox hecalı sözlərə də aiddir. Məs.: sərbəstlik [sərbəslix`], xoşbəxtlik [xoşbaxlıx`] və s. ümumiyyətlə, st, şt, ft hərf birləşmələri ilə bitən sözlərdən sonra samitlə başlayan şəkilçi gələrsə tələffüzdə, ikinci samit düşür.
Bəzi ikihecalı sözlər var ki, onların tələffüzü tək hecalı qoşasamitli sözlər kimi olsa da, yazılışında onlardan fərqlənir, yəni yazılışda qapalı sait olur. Həmin sözlər bunlardır: qəbir, qədir, eyib, ətir, zehin, izin, səbir, ömür, isim, cisim, nəsil, sətir, sinif, fəsil, fikir, şəkil, heyif, meyil, şeir, əsil və s.
Sonu “Q” ilə bitən sözlər.
Dilimizdə son səsi [x`] (yumuşaq y səsidir) və ya [ğ] kimi tələffüz olunan çoxhecalı sözlər q ilə yazılır. Söz şəkilçisiz tələffüz olunduqda q-x kimi tələffüz olunur. Məs.: qatıq [qatıx], qonaq [qonax], və s. bu cür sözlərə saitlə başlayan şəkilçilər artırıldıqda q-ğ əvəzlənməsi baş verir. Bu təkcə tələffüzdə deyil, həm də yazılışda da belədir. Məs.: ocağa, qonağın və s.
Sonu q ilə bitib [k`] (ka) kimi tələffüz olunan sözlər ərəb mənşəli sözlərdir. Həmin sözlər bunlardır: müttəfiq, ittifaq, nifaq, istintaq, şəfəq, üfüq, hüquq, eşq, əxlaq, vərəq, aşiq, natiq, irq və s. Belə sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırsaq, heç bir fərq olmaz. Məs.: aşiqi, natiqi, müttəfiqimiz və s. Buraya bəzi Avropa mənşəli sözlər də aiddir: dialo`q [k`], monoloq [k`].
Qeyd: sonu q ilə yazılan tək hecalı sözlərə də saitlə başlayan şəkilçi artırdıqda da əvəzlənmə baş vermir: xalq-ım, irq-i və s.
Sonu “k” ilə bitən sözlər
Son səsi [x`] kimi tələffüz olunan çoxhecalı milli sözlər [ke] ilə yazılır. Bu cür sözlər şəkilçisiz k ilə yazılır. Məs.: bilik [bilix`], külək [küləx`], ürək [ürəx`] və s. belə sözlərə saitlə başlayan söz və ya şəkilçi artırdıqda yazılışda k-y əvəzlənməsi baş verir. Məs.: biliyi, çörəyi, ürəyin, küləyi və s.
Qeyd: sonu k ilə bitən təkhecalı sözlərə saitlə başlayan söz və ya şəkilçi artırdıqda dəyişilmə olmur. Məs.: türk-ü, börk-ü, lək-in, və çox hecalı alınma sözlər üçün də keçərlidir. Məs.: malik-in, idrak-ı, iştirak-ımız, çərik-imiz, əmlak-ın, istehlak-ı və s. Istisna: mələyim.
Eynicinsli qoşasamitli sözlər
Qoşasamitli sözlərin yazılışı və tələffüzü
Qoşasamitli sözlər iki növə bölünür:1) Eynicinsli qoşasamitli sözlər. 2) Müxtəlifcinsli qoşasamitli sözlər.
Eynicinsli qoşasamitli sözlər özləri də iki qrupa bölünür: kar samitlərin qoşalığı və cingiltili samitlərin qoşalığı.
Kar samitlərdən qoşa kk, pp və tt samitləri ilə yazılan sözlərdə ikinci kar samit onun cingiltili qarşılığı kimi tələffüz olunur. Məs:hətta [hətda], əlbəttə [əlbətdə], guppultu [gupbultu] və s.
Kar samitlərdən qoşa ff, ss samitlərinin işləndiyi sözlərdə tələffüzdə heç bir fərq yaranmır. Məs: tələffüz [tələffüz].
Qoşa qq samitləri ilə yazılan sözlərdə birincisi kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Məs: rəqqas [rəkqas] ,saqqız [sakqız] və s.
Cingiltili samitlərdən qoşa bb, cc, dd, ll, mm, nn, rr, vv, zz, ff samitlərinin işləndiyi sözlərdə tələffüzdə heç bir fərq yaranmır. Məs: abbat [abbat], rəssam [rəssam], addım [addım], şəffaf [şəffaf] və s.
Qoşa yy samitləri ilə yazılan sözlərin bir çoxu bir y ilə deyilir. Məs: kəşfiyyat [kəşviyat], hissiyyat [hissiyat]və s.
Söz kökündə işlənən qoşa yy samitləri yazıldığı kimi də tələffüz olunur. Məs: səyyah, səyyad, qəyyum, səyyarə, təyyarə, Fəyyaz, Teyyub və s.
Müxtəlifcinsli qoşasamitli sözlər
1. Söz ortasında q samiti kar samitdən əvvəl gələrsə, tələffüzdə q-k` əvəzlənməsi baş verir. Məs:iqtidar [iktidar], təqsir [təksir] və s. Bu cür tələffüz olunan sözlər əsasən alınma sözlərdir.
2. Söz ortasında iki müxtəlif kar samit yanaşı gələrsə, adətən, ikincisi cingiltili tələffüz olunur. Məs: əski [əsgi], ustad [usdad] və s.
istisna: istintaq [istintak`]. Qeyd: alınma mənşəli –kar və -keş şəkilçilərindəki [k] səsi həmişə olduğu kimi tələffüz olunur.
3. Söz ortasında vt samit qoşalığı gələrsə, birinci samit kar qarşılığı kimi tələffüz olunur. Məs: avtomat [aftamat] ,avtobus [aftobus] və s.
4. k samiti iştənilən samit səsdən əvvəl gələrsə, adətən, tələffüzdə k-x` əvəzlənməsi baş verir. Məs:məktub [məx`tup], küləkli [küləx`li] və s.
5. Söz ortasında b,m samitlərindən əvvəl gələn n samiti [m] kimi tələffüz olunur. Məs:anbar [ambar], qənbər [qəmbər], zənbil[zəmbil], günbəz [gümbəz], sünbül [sümbül], şənbə [şəmbə] və s. Kombayn, kombinat, kömbə, pambıq sözləri m ilə yazılır.
6. Sonu ç ilə bitən sözlərə d, z, s, t, l, n samitləri ilə başlanan şəkilçi və ya söz gələrsə, tələffüzdə ç-ş əvəzlənməsi baş verir. Məs:qaçdı [qaşdı], heç nə [heş nə], üç dəfə [üş dəfə] və s.
7. Sözün ilk c samitindən sonra d, l, s, z samitləri gələrsə, c-j əvəzlənməsi baş verir. Məs:güclü [güjdü], səcdə [səjdə] və s.
Qoşa yy samitləri ilə yazılan sözlər
Məsuliyyət, əməliyyat, nəqliyyat, ətriyyat, təyyarə, qəyyum, Xəyyam, səyyah, səyyar, ədəbiyyat, mənəviyyat, riyaziyyat, hədiyyə, cərrahiyyə, xasiyyət, vəziyyət, əhəmiyyət, kəmiyyət, nailiyyət, cəmiyyət, şəxsiyyət, hakimiyyət, mülkiyyət, xüsusiyyət, məğlubiyyət, qalibiyyət, hürriyyət, xəfiyyə, niyyət, məğlubiyyət, müvəffəqiyyət, müəyyən, kəşfiyyat, xeyriyyə, bəşəriyyət, aidiyyət, ictimaiyyət, niyyət, bələdiyyə, ciddiyyət, cərrahiyyə, cinsiyyət, davamiyyət, ədliyyə, eyniyyət, fərziyyə, fəaliyyət, fəxriyyə, əziyyət, hal-qəziyyə, heysiyyət, ilahiyyat,irsiyyət, istiqlaliyyət, keyfiyyət, külliyyat, qabiliyyət, maliyyə, məhdudiyyət, mədəniyyət, mədhiyyə, məhrumiyyət, məşğuliyyət, məhkumiyyət, mənsubiyyət, məziyyət, məsuliyyət, məzuniyyət, müdiriyyət, muxtariyyət, mütləqiyyət, nəşriyyat, səciyyəvi, şəxsiyyət, vəsiyyət və s.
Bir y samiti ilə yazılan sözlər
Tövsiyə, saniyə , tərbiyə, məyus, təyin, akasiya, aksiya, Akademiya, alleqoriya, allergiya, laboratoriya, ambisiya, anarxiya, artilleriya, batareya, Bəxtiyar, coğrafiya, dekorasiya, diviziya, dizinteriya, ehtiyat, ehtiyac, federasiya, fiziologiya, filarmoniya, filologiya, fotoqrafiya, frazeologiya, haşiyə, heyət, imperiya, inteqrasiya, investisiya, inversiya, intonasiya, infeksiya, izolyasiya, kampaniya, kommersiya, koordinasiya, qvardiya, muğayat, orfoepiya, olimpiya, riayət, şayiə, təmayül və s.
Bir dənə də link qoyuram, istəyən olsa, girsin yazsın. Fonetik normaya dair 5 sualdır.
https://www.testbook.az/test/show/233/1/testler-azerbaycan-dili-x-sinif-26-fonetik-norma
cavab izahları aşağıdadır:
1) Fonetik normanın pozulduğu cümləni istəyir. Fonetik norma dedikdə ya yazılış səhv olacaq, ya durğu işarəsi, ya da ki transkripsiyada deyilişi səhv verilmiş olmalıdır.
biz A) variantına baxsaq, görərik ki, “desinlər” sözünü orfoepik tərzinə uyğun yazıblar. əslində, o “desinlər” olmalı idi. Yəni cavab, buna görə də “A)” variantıdır
2) Orfoepik norma deyiliş qaydasıdır. Bu sualın cavabını, əslində, “q-ğ” əvəzlənmə qaydasında demişdim. ərəb və fars mənşəli sözlər deyilişdə heç bir dəyişikliyə məruz qalmır. Yəni cavab “C)” variantıdır.
3) Yazılış qaydası. Bu, qaydadır və cavabını fonetik nomanın 2-ci bəndində vermişəm. Yəni cavab “A”dır.
4) Fonetik normanın pozulmadığı cümləni istəyir. Bu sualın səhv variantlarını düzgün edirəm, baxın:
“oynuyum” yox, “oynayım” olmalı idi, yəni a variantı səhvdir.
“nə” inkarlıq bağlayıcısı olan cümlədə inkar söz olmaz, yəni b variantı da səhvdir.
leyli və məcnun dırnaqsız yox, dırnaqla yazılmalıdır, yəni “leyli və məcnun” olmalı idi.
Sualın cavabı “C)”dir.