1. mirzə fətəli axundovun 1865-ci ildə yazdığı özünün ən mühüm siyasi-fəlsəfi və tənqid tipli publisistik əsəri olan bədii-fəlsəfi traktat.

bu əsərdə yazıçı, həmin dövrdəki şərq cəmiyyətinin başlıca problemlərini dərin və hərtərəfli təhlil edərək müsəlman ölkələri həyatının bütün sahələrini əhatə etmiş böhrandan çıxış yolunu açıb göstərməyə çalışır.

sujet xəttinin əsasını hind şahzadəsi kəmalüddövlə ilə fars şahzadəsi cəlalüddövlənin yazışmaları təşkil edir.

əsərin qısa məzmunu:

ingilislər kəmalüddövlənin vətəni hindistanda at oynadır və onun atası olan övrəngzibi hakimiyyətdən devirib məmləkətə sahib olmuşlar. cəlalüddövlə isə vətəni iranda despotun özbaşınalığına və zülmünə dözə bilməmişdir. bunun nəticəsində, hər ikisi də misirə köçmək məcburiyyətində qalmışdır.

bundan sonra isə, hər iki şahzadə də ölkələrində hökm sürən vəziyyətlə barışa bilmir və düçar olduqları fəlakətdən xilas olmaq üçün çıxış yolları axtarırlar.

əsərdən din praktikasının islahatı və maarifçilik haqqında bir hissə:

...hörmətli qardaşım! bunu bilməlisən ki, hər bir din üç müxtəlif əməldən ibarətdir: etiqad, ibadət və əxlaq. hər dinin icad olunmasında əsl məqsəd üçüncü əməldir, yəni əxlaqdır. birinci iki əməl isə yalnız bu üçüncüsünün – əxlaqın əldə olunmasına xidmət edir. avropa və amerika məmləkətlərində elm və təhsil gözəl əxlaq qazanmaq üçün daha etibarlı vasitə olduğundan etiqad və ibadətə əsla ehtiyac qalmır. lakin asiyada elm və təhsil inkişaf etməmişdir və bu cəhətdən də ilk iki əməl, yəni etiqad və ibadət saysız-hesabsız qollara ayrılmışdır ki, dinin başlıca məqsədi – əxlaq bu cəhətdən büsbütün unudulmuş və elmə, təhsilə yol tamamilə qapadılmışdır...