1. Əbül-Həsən Əşari tərəfindən əsası qoyulmuş islam təlimi. Əşari islamın ictimai, hüquqi və fəlsəfi fikir tarixinin görkəmli nümayəndələrindən biri olmuşdur.
Əşari ancaq Quran, sünnə və Peyğəmbərin səhabələrindən, onların ardıcılları olmuş nəsillərdən indiki dövrədək gəlib çatmış ənənəvi dünyagörüşünü dəstəkləmişdir. O, Peyğəmbərin nəql etdiyi bütün hədisləri qəbul edərək, onların bir və yaxud çox adamlar tərəfindən rəvayət edilməsinə fərq qoymurdu
Əşarilər səhabələr arasında da fərq qoymayaraq, onların hamısını qəbul edir, ilk dörd raşidi xəlifələrinin dövrünü müsəlman dövlət idarəçiliyinin ideal nümunəsi sayırdılar.
Tale və insanın iradə azadlığı problemində Əşari mütləq tale və mütləq iradə azadlığı tərəfdarları (qədərilər və cəbrilər) arasında orta mövqe tutmuşdur. Onun təliminə görə insan öz əməllərinə görə məsuliyyət daşıyacaq. Amma ilahi tale də inkaredilməzdir, çünki əks halda Allahın hər şeyi yaratması, bilməsi və qüdrətli olması kimi keyfiyyətləri sual altına qoyular. Buna görə də, Əşari insanın bütün əməllərinin Allah tərəfindən yaradıldığını iddia etmişdir. insan isə bunu yalnız öz istək və səyinə uyğun mənimsəmişdir (kəsb). Kəsb, yəni insanın Allahın iradəsi ilə özünün düşünüb həyata keçirdiyi əməlin birləşməsi deməkdir. bu səbəbdən də müxaliflər onların bu mövqeyini, cəbrilərə yaxınlaşmaq meylini şiddətli tənqid atəşinə tutmuşlar.
Böyük günahlar məsələsində əşarilər günah etmiş insanın Allahın iradəsindən asılı olduğu fikrində idilər. Yəni Allah istəyindən asılı olaraq onu cəzalandıra və ya bağışlaya bilər. Amma nəticə etibarı ilə, günahkar müsəlmanlar hətta Allah tərəfindən cəzalandırılsalar belə, sonda Cənnətə daxil olacaqlar.
Əbu əl-Həsən Əşari tərəfindən təklif edilən etiqadi prinsip və metodlar başqa kəlam və fəlsəfi məktəblərlə rəqabət aparmağa qadir olmuş, sünni dünyagörüşünü təmsil etmişdir. Buna görə onun təlimi müsəlmanların böyük hissəsi arasında bəyənilmiş və yayılmış, sonralar isə davamçıları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir.

mənbə:
Aydın Əlizadə - "Cəmiyyət və din" qəzeti