1. Süni intellekt ağıllıdır. Amma nə qədər obyektivdir?

Əgər süni intellekt datadan öyrənirsə, o zaman onun ağlı — data ilə məhdudlaşır.
Yəni o, nə qədər öyrənməyibsə, bir o qədər bilməyəcək.
Və əgər o, bəzi mədəniyyətləri, dilləri, hətta adətləri daha az görürsə, onların varlığını da azaldacaq.

Data yoxsulluğu nədir?
Sadə dillə desək: bəziləri üçün data çoxdur, bəziləri üçün yox.
Google-da "tandoori chicken" haqqında 1 milyondan çox resept var, amma "dovğa" yazanda GPT bəzən hələ də "yoğurtlu soup with rice and mint, possibly Azerbaijani origin" deyir. “Possibly”? Adamın doğma yeməyidir. Amma data yoxdursa, dəqiqlik də olmur.
Epistemik irqçilik nədir?
Epistemologiya – bilik nəzəriyyəsidir. Epistemik irqçilik isə – kimin biliyinin “bilik” sayıldığı, kimin sözünün qeydə alınmadığı sualını verir.

AI modelləri çox zaman:
Qərb mənbələrindən öyrənir.
ingilis dilli mətnləri daha çox emal edir.
“Mainstream” olanı “doğru” qəbul edir.
Nəticədə, kənar səs eşidilmir.
Çünki məlumatı az olanın dəyəri də az görünür.

Misallar
Afrika bitkiləri, yerli təbabət – ya yoxdur, ya da “bəli, amma elmi sübut azdır” deyilir.
Azərbaycan musiqisi, muğam – “regional modal tradition” kimi tərcümə olunur, amma əslində ruhdur. Amma data çatışmır.
Türk, ərəb, fars mifləri – bəzən “fantasy” kimi etiketlənir.
Söhbət yanlışlıqdan getmir — sistematik yoxluqdan gedir.

Bəs nə etmək olar?
Süni intellektə qəzəblənmək asandır. Amma AI düşünmür, sadəcə öyrənir.
Əgər data yalnız dominant mərkəzlərdən gəlirsə, AI də onların baxışını təkrarlayacaq.

Çarə budur:
Lokal məlumatları digitallaşdırmaq.
Yerli dilləri, mədəni mənbələri açıq platformalara yerləşdirmək.
Data kollektivini zənginləşdirmək.
AI modellərini tənqid etməkdən çəkinməmək.


Nəticə
Süni intellekt — yeni “bilik verən”dir. Amma sual budur:
“Bu bilik kimdən gəlir və kimə xidmət edir?”
Əgər sən danışmasan, model səni tanımayacaq.
Əgər sən yazmasan, sən tarixdən silinə bilərsən.
Çünki bu dövr yazanların deyil, öyrədilənlərin tarixidir.
Və AI – nə qədər data varsa, o qədər “həqiqət” təqdim edir.