insan təkamülü

elm, tibb və digər sahələrdəki yeniliklərimizin nəticəsi olaraq insanlar bioloji taleyimizin ustaları halına çevriliblər.
təkamülümüzü ələ ala bilməyimiz bizə keçmiş amma çox da uzaq olmayan əcdadlarımızın yaşadığı ölüm və xəstəliklərin çoxunu aradan qaldırdığımızı göstərdi.
aclıq və qıtlığı yox etdik və dünyanın bir çox yerində qida çətinliyini aradan qaldırdıq.
bu gün, müxtəlif növ yüksək keyfiyyətli qidalara sahib ola bilirik. yalnız mövsümi olaraq istifadə edilən məhsullar artıq bütün il boyu süfrəmizə gələ bilir.
insanlar artıq bir çox ölümcül xəstəliyə antibiotik tapıb və peyvənd vasitəsilə bəzilərini tamamilə yox də bilir.
bədənimizin hər hansı bir hissəsi qırıldıqda onu bərpa edə bilər və ya yerinə sünisini qoya bilərik.
aktiv cinsi həyatımızın mövcudluğuna baxmayaraq , doğuşumuza nəzarət edə bilir və uşaq sahibi olub olmamağa qərar verə bilərik.
kariyera qurulduqdan və maliyyə baxımdan uşaq sahibi olmağa hazır olduqdan sonra insanlar daha erkən yetkinləşir və hazır olduqları vaxta qədər uşaq sahibi olmağı gecikdirə bilir.
çoxumuz kiminlə evlənəcəyimizi seçə bilirik; yalnız qohum-tanışdan deyil, planetin dörd bir yanından qarşı cinsi ya da eyni cinsdən olan partnerimizi tapa bilirik.
yalnız öz gələcəyimizi deyil, milyonlarla başqa növün təkamül taleyini də yazırıq.
bu dəyişmələr gələcəyimizdə nə kimi təsirə səbəb ola bilər? təkamülümüzün gələcək gedişatı necə gedir?
genetiklər insanlar tərəfindən edilən hər hansı bir seçimin bütün populyasiyaların və nəticə olaraq bizim inkişafımızda güclü təsirlər yarada biləcəyinə dair açıq dəlillər tapmışdır.
bəzi məqamlara diqqət çəkək.
bu il, stanford universitetindən yair field-ın rəhbərliyi altında bir qrup tərəfindən onların dnt-lərinə əsasən, ingiltərə əhalisinin son bioloji inkişafı tədqiq edildi.
field qrupu, son 2000 il ərzində gedən seleksiya siqnallarını araşdırdı və üç əhəmiyyətli gen qrupunda təkamül dəlili tapdı.
ilk olaraq laktoza genlər ilə əlaqəli daha doğrusu onların süd məhsullarını rahat həzm edə bilmə qabiliyyəti ilə əlaqəli anormal bir selektiv faktı aşkara çıxarıldı. bu barədə ətraflı: #238250
bu keçən son 2000 min il ərzində ingiltərə əhalisinin südə olan güclü istehlakı ilə əlaqələndirilir.
ikinci nəticə, insanın immunitet sistemində əsas rol oynayan hla genlərinin inkişafı ilə əlaqədardır.
səbəb olaraq isə 2000 il əvvəl baş verən roma işğalları və bunun nəticəsi olaraq bura olan güclü miqrant axınını göstərmək olar.
ancaq ən təəccüblüsü , sarışın saç və mavi gözlər üçün genlərin son 2000 ildə seçilmiş olmasıdır.
bu vəziyyətdə, təbii seleksiya yerinə cinsi seleksiyanın baş verməsi bu geni daşıyan insan sayını artırdığı görülür. yəni cinslərin sarışın mavi gözlü olanları partner olaraq seçməsi bu genləri daşıyanların sayının artımına səbəb olub. bu təkcə ingiltərə üçün deyil digər şimal ölkələrinə də aid ola bilər.
ən azından ingiltərədə, bəylərin sarışınları seçdiyi görünür, ən azından son 2.000 ildir görünür bu belədir.
bu cür araşdırmalar, necə yaşadığımızı, nə yediyimizi və kiminlə evlənəcəyimiz barədə verdiyimiz qərarların, təkamülümüzdə necə təsirli ola biləcəyini göstərir.
bütün bunları ciddi mənada nəzərdən keçirsək, dövlətlər siyasi dəyişikliklər edərkən və ya müasir həyat tərzində insan olaraq planetə köklü dəyişikliklər edərkən bunun təkamülümüzə edəcəyi təsiri və nəticələrini düşünməliyik.

hla

açılımı: human leukocyte antigens
hla gen ailəsi, insan leykosit antigeni kompleksi olaraq bir qrup lazımi zülal yaradılması üçün təlimatlar verir. hla kompleksi immunitet sisteminin bədənin öz zülallarını viruslar və bakteriya kimi xarici orqanizmlərin yaratdığı zülallardan ayırd etməsinə kömək olur.
hla, bir çox canlıya aid bir gen ailəsi olan major histokompatibilite kompleksinin (mhc) insan versiyasıdır. insanlarda mhc kompleksi 200-dən çox geni təşkil edir. bu kompleksin genləri, sinif i, sinif ii və sinif iii olaraq üç qrupa ayrılır. insanlar, hla-a, hla-b və hla-c olaraq üç əsas mhc i sinif geninə sahibdirlər. bu genlərdən yaradılan zülallar demək olar insandakı bütün hüceyrələrin səthində olur. hüceyrə səthində, bu zülallar hüceyrə içindən ixrac edilən zülal fragmanlarına (peptidlərin) bağlanır. mhc sinif i zülalları bu peptidləri immunitet sisteminə göstərir. immunitet sistemi, peptidləri yad (viral və ya bakterial peptidlər kimi) tanısa, yoluxmuş hüceyrə buna özünü yox edərək reaksiya verir.
insanlarda 6 əsas mhc ii sinif geni var: hla-dpa1, hla-dpb1, hla-dqa1, hla-dqb1, hla-dra və hla-drb1. mhc ii genləri, yalnız müəyyən immunitet sistemi hüceyrələrinin səthində olan zülalların yaradılması üçün təlimatlar verir. mhc i zülalları kimi, bu zülallar peptidi immunitet sisteminə göstərir.
mhc sinif iii genlərindən yaradılan zülallar bir az fərqli funksiyalara malikdir; iltihablanma və digər immunitet sistemi işlərində iştirak edir. bəzi mhc genlərinin funksiyaları bilinmir.
hla genləri bir çox funksiyaya malikdir, bu da hər bir adamın immunitet sisteminin müxtəlif yad orqanizmlərə reaksiya verməsinə imkan yaradır. bəzi hla genləri, hər biri müəyyən bir say (hla-b27 kimi) daşıyan yüzlərlə müəyyən versiyaya (alel) malikdir. əlaqəli alellər birlikdə xarakterizə edilir; məsələn, ən az 40 oxşar allel, hla-b27 alt tipidir. bu alt tiplər, hla-b 2701 və ya hla-b 2743 adlanır.
hla genlərinin fərqli alelləriylə 100-dən çox xəstəlik əlaqələndirilmişdir. məsələn, hla-b27 alleli, ankilozan spondilit olaraq adlandırılan bir oynaq iltihablanması xəstəliyinin riskini artırır. anormal immunitet funksiyasını ehtiva edən bəzi digər pozğunluqlar və bəzi xərçəng növləri də spesifik hla aleli ilə əlaqəlidir. bununla yanaşı, hla genlərinin bu xəstəliklərin inkişaf riski şəraitində hansı rolu oynadığı dəqiq deyil.

laktoza

yalnız südün tərkibində olan şəkər. digər adı ilə süd şəkəri. amerikanın 10%-i ispan və fransız xalqlarının 50%-i çinin 99%-i ümumilikdə dünyanın 70%-i üçün bir dolu bardaq soyuq süd mədə ağrısı deməkdir. südəmər uşaqlarçün məcun olan bu süd niyə yetkin insanlarçun belə bir narahatlığa çevrilir bəs? sualın cavabı təkamülümüzdür. insan doğulduğu andan bağırsaqda laktoza enziminin olması süddəki laktoza şəkərinin parçalanmasına kömək olur. lakin uşaq böyüdüyü və süddən kəsildiyi andan etibarən orqanizm qəfil kəsilən bu dəyişkənliyə uyğunlaşa bilmir və bağırsaqdakı bu laktaz enzimi gedir oppalara. əsasən çoxlu süd qəbul edən insanlarda bu təkamül defekt görülmədiyindən onlarçun soyuq südün heç bir zərəri yoxdur. məsələn son bir neçə yüz illərdir ingiltərə kimi dövlətlərdə əhalinin çoxlu süd istehlakı ilə əlaqədar onlarda laktoza genlərinin hələ də qalması müşahidə olunur.

ən böyük arzusu isveçə getmək olan insan

qloballaşan dünyada təhsilin, mədəniyyətin qərbdə inkişaf elədiyi bir vaxtda, bir qisim insanların ən böyük arzusu olur isveçə getmək. arada "yoxe təkcə azərbaycandan qaçım gedim, bəsdi" deyənlər olur. soruşsan azərbaycandan getməkçün nə eləmisən? deyir "eləyəcəm". şəxsi fikrimə görə belə insanlar haqqın yolun tapmıyıblar. başıboş, yanığ, savadsız, kimi dindirirsən elə isveç, norveç, isveç, norveç . nolub ala?! mən bakını sevən bir vətəndaş olaraq şəxsən heçbir ölkəyə getmək arzum deyil. pis olmazdı, amma marağımda deyil. görünür əllərindən bir pox gəlməyən bu insanlarçun çıxış yolu sarı civilər ölkəsinə gedib daşşağını hisə verməkdi. başınçün elə. isveç də oturub orda kamili gözlüyür, gəlsin burda hamburger duzəldəy verəy əlinə keçsin çayın qırağında bi domikdə oturub pəncərədən yağan qara baxsın. nə eliyirsən elə əlinnən bir pox gəlmiyənnən sonra nəinki dövlət, heç qardaşıva da lazım deyilsən. camaat 15 ilini təhsilə verir, nə bilim min cürə kurs zad hazırraşır, gedir gücnən bir təhər oxuyur, bu qaqaş gedib hazıra nazir qonmaq istəyir. açın adi bir sosial sorğu videolarına baxın. soruşullar camaatdan "hara getmək istəyərdiz?" cavab "isveçrə". müxbir soruşur" oo dağlara marağıvız var deyesen". qaqaş deir "nece yeni başa düşmedim". müxbir deir "siz isveç deyirsiz ya isveçre?". qaqam qayıdır ki, "o norveç terefde vare soyuğ yer hansidi? isveçdi ya isveçre?" :d. budu da ala. isveçlə isveçrəni ayırd eləməyi bacarmayan adamlar götüynən zurna çalıb isveç norveç oxuyur sənçün. gedmiyin ala siz ətağa, gedib pox qoymuyun gül kimi ölkəyə. sənöl gedib onlara təsbey fırradmağı öyrədəllər, ama özləri heçnə götürməzlər ordan. hamsı da qız dərdidi. o boyda yaponiya filan qalıb tutublar isveç. deyirsən qaqaş gül kimi yaponiya var da ged orda özüvü göstər ged qabağa. deir yoxe qaqaş isveçe çatan olmaz. başunçun elə. niyə demirsən ki, "yox qaqaş mən oturub heçnə eləməmiş dövlətdən pul qopardmaq isdyiyirəm". niyə demirsən "ala nə var yaponkalarda? sikimə oxşuyullar heyif döyül isveç, gül kimi sarı caniklər var axı orda". hansı temalarına baxırsan kamediyadılar ala :d
tanım: düz hərəkət eləməyən insandır.

qız olmağın mənfi tərəfləri

özüm qız olmasam da diqqətli biri olduğumdan, xüsusən də qarşı cinslərin davranışları reaksiyası barədə, biraz təcrübəmdən danışım. ama qabaqcadan vurğuluyum ki, belə məsələlərdən danışarkən biraz narahatlıq hiss edirəm. çünki qız olmaq, qızın söyüş söyməsi, qızın siqaret çəkməsi filan kimi söpetder mənə biraz boş gəlir. mənə görə elə bir cəmiyyət olmalıdır ki, oğlanların nə etdiyi normaldırsa yəni bir insanın azadlığı hərəkətləri davranışları nə qədər azad olmalıdırsa qız cinsinin də bir fərd olaraq etdiyi, geyindiyi, çəkdiyi şeylər də normal olmalıdır ki burda da qız olmağın mənfi cəhətləri kimi başlığını oxumağa lüzum görməyək. nəysə.
məncə qız olmağın həm mənfi həm də müsbət tərəfi var. əvvəlcə mənfilərdən danışım. məncə qızlar azərbaycanlı ailəsində daha az qayğı görür daha az ciddiyə alınırlar təəssüf ki. söhbət papasının şirin balası olmaqdan yox böyük yetişkin qız olaraq birinin fikri ciddiyə alınmır önəmsənmir. həmişə 2-ci olaraq görünür. qız uşağı nəsil davamçısı deyil, qız köçəri quşdu, qız gəldi gedərdi kimi fikirlər də təsdiq edir hardasa sözlərimi. ailəyə görə oğul potensial ailə başçısı, valideyinlərə baxan, gələcəyin pul maşını olduğu üçün daha hörmətə layiq, daha əl üstə saxlanılır. fikirləri diqqətlə dinlənilir, qulaqardı edilmir. ciddiyə alınmamazlıqla yanaşı hətta daha az güvənə sahibdir. bəlkə də mən səhv edirəm, bu daha çox oğulun səhvinin bağışlana bilməsi, amma qızın səhvinin bağışlanmaz olması ilə əlaqədardı bəlkə də. hə oğlum get gəz, prosto gecə çox gecikmə. gecikdi uzağı "gör saat neçədi" sözün eşidəcəy vse. qıza gələndə "qızım dərsdən çıxdın evə gəl". -qızlarla paltar almağa gedəcəme. "evə gələrsən, qardaşınnan gedərsən ". bu da belə. problem tək ailə olsa nə var ki? keçəy oğraş tayfasına. söhbətə başdamamış beynimdə canlandırram fikiləşirəm cümlələri yazmaq isdiyrəm uje əsəbim qalxır sənöl. mini geyinən qəhbədi deyən oğraşlar. neyronlarvızı sikim. ürəyimnən keçən indiyə kimi eşitdiyim ən ağır söyüşləri bu gədələrə həsr eliyrəm. min cür qəhbəylə yatıb özü bakirə qız axtaran hipatitlər də bunlardı. bunlar öyrəşib onsuzda. əvvəllər şalvar geyinən qıza söyürdülər, sonra vaxt keçdi, göz öyrəşdi, həmin oğraşlar böyüdü, evləndi, arvadlarına şalvar almağa çıxdılar vasmoya vse o söpət də elə öldü. indi keçiblər mini yubkaya. hələ bunlar mənim bildiyim eşitdiklərimdi. keçmişdən bəri bu oğraş tayfası həmişə olub məncə. olacaq da. özvüz görürsüz qızlar bu oğraşlar sizə özəl deyil. həmişə olublar. odu ki vec verməyəsən gərək. bəlkə də vec vermirsiz. məni narahat edən bu məsələlərə vec verən valideynlər, ərlərdi. bu oğraşlara görə nəyəsə sərhəd qoyan nəyisə ayıb bilən insanlar. təəssüf. dəfələrlə şahidi olmuşam qabaqdan keçən qıza söz atan şərəfsizləri. içlərindən bəzisi dost tanışım olub təəsüf ki. belə şeylərə görə dəfələrlə dalaşmışam qınamışam uzaqlaşmışam bu gədələrdən. elə bil qulağıma "ala bu qaqaş xiardi ki bəlkə qız doğurdan cırığdı camaatin namusu sənə qalıb?" sözləri gəlir. onlara demək istəyirəm ki xeyr mənə qalmıyıb. mənim müdafiə etdiyim kiminsə mini yubkası yerişi hərəkətləri danışığı deyil. mənim müdafiə etdiyim onsuzda hər gün-hər gün min cürə təzyiqə məruz qalan bir cinsdir. təssüf ki bunu cins olaraq vurğulayıram. niyəsə kişi cinsini hansısa bir müdafiə ediləsi məsələlərdə dilimizə gətirmə ehtiyacı qalmır. görünür hazırki vəziyyət bu müdafiə etmə ehtiyacını formalaşdırıb yaxşı insanlarda. ala yaxşı yadıma düşdü. keçən dəfə biri deyire deyir qız olmağ asandı qız qalmaq çətin. 3 saniyə diyanırsan. şapalağı qoyursan ağzının ortasınnan. bu yazını oxuyan özünü qandon hesab eliyən ama içində biraz da olsa insanlıq qalan biri varsa bu sözlərim onadı. sən insansan. başa düşürəm libidon var dözməy olmur sevgiyə qayğıya ehtiyacın var. sən də bir qızı qucaqlamaq öpmək ya da zövqvə uyğun nəsə fantazilər etmək istəyirsən. amma insan ol biraz. o boyda meymunlar nə bilim ala homo sapiens niendertallar* yaxşı oxuyan yazarlar üzrlü saysın mən pis oxuyanam filan neçə yüz min il təkamül keçib gəlib. axırda səni çıxardıb ortaya. bura kimi gəlmiyiblər ki təzədən heyvana evrilib ona buna söz atıb qeybət qırıb heyvanlıq eliyəsən. özünə bir fərd kimi hörmətin olsun. axşam başıvı başaltıya qoyanda üzüvü divardan çevir pataloka baxıb biraz fikirləş. denən ala fərahim sən bu qədər peysərsən ki belə şeylər edirsən? mən niyə bu qədər oğraşam ki kimə gəldi yavşıyıram. kimə gəldi söz atıram. qız tutmaqçun kitab oxuyuram kor açkisi taxıram özümü tolstoy şeydulla kimi göstərrəm? dünyanın axırı döyül qorxma. sənə də bir gün bir partner tapılacaq. özüvə nə dərəcədə hörmət edirsənsə elə bir qıza da sahib olacaqsan. için yanır lap dözəmmirsən ged özün kimi bir pozğunu tap evlən sonra neynirsən elə özünçün. day onun bunun qızına söz atmaq kiminsə işinə qarışmaq nədi a bala?
çox deyingənəm bu gədələrə. qız olmaq çətindi. müsbət tərəflərə gəlsək müsbət cəhət zad yoxdu entrynin əvvəlində çaşıb yazmışam onu. əsəbləşdim gecəviz xeyrə.

ən yaxşı azərbaycan filmi

(bax: park)

(youtube: )

(youtube: )

bəxtiyar siracov

2005-ci ildə nobel sülh mükafatı alan azərbaycanlı. hazırda avstriyada yaşayır və magate-də kompüter proqramları təminatı şöbəsinin rəhbəridir.

təəssüf ki, bu şəxs haqda başlıq açılmayıb, sol frame-ə baxmaq isdəmir adam. ya sevgi sözü görürsən ya yazarların ev heyvanları haqda dolu başlıq görürsən ya da azərbaycan haqda dır-dır entrylər.

digər nobel mükafatçısı azərbaycanlı (bax: lev landau)

təkamül nəzəriyyəsi

elmi tesdiq olunmuş nezeriyye. buna sadece bir nezeriyedir demek pifaqor teoremine, en sade dille desek vurma bölme qaydasina da sadece nezeriyyedir demeye benzeyir. elmin sene sunduğu* meselen vurma bölme qaydasi kimi melumatlari, tedqiqatlari qebul edirsense tekamülü de obyektiv olaraq qebul etmelisen. tekamül elmi araşdirmalara, menbelere "esassizdir", "ferziyyedir" demek uşaqliqdir, cahillikdir. meselen deyek ki bbc kimk elmi qurumun tekamül haqda verdiyi melumatlara baxib inanmamaq ne derecede sehvdir onu deyim. bu kimi resmi qurumlarin verdiyi melumatlari sizin kimi sehv çixarmağa çalişan onlarla qurum var ki, hansi ki meselen bbc-ni sehv çixarsalar milyonlar qazana bilirler. yeni senin terefinde olan qurumlar çoxdu, senden ferqli olaraq "bu sadece ferziyedir" demekle kifayetlenmirler. bu elmi qurumlari sehv çixarmaq üçün araşdirmalar aparib dibine kimi gedirler. meqsed odur ki, böyük qurumlarin verdiyi melumatin esassiz olduğunu sübut edib, sizin dille desek "bu sadece bir ferziyedir" ifadesinin arxasinda durub, melumatin heqiqeten de esassiz olduğunu sübut edib bundan pul qazanmaqdir. ve bbc kimi, nasa kimi resmi elmi qurumlar da melumat vererken titizlikle yanaşaraq, melumatin 100% deqiqliyine emin olmayanadek hansisa melumati ictimayetle, elm alemiyle paylaşmirlar. odur ki, bu menbelerin verdiyi melumatlara yalan, ferziye kimi baxmaq haqsizliqdan elave ağir cahillikdir. size meslehet elmi sorğulamadan hansisa eşitdiyinize esaslanaraq "insan meymundan gelmeyib, senin deden meymun ola biler menimki şinanayka melikmemmeddir he he" deyerek cahillik etmeyin. şübheniz varsa açin, oxuyun, araşdirin. insansizsa sorğulama kimi bir keyfiyyetiniz olmalidir, size sunulan her şeyi qebul edirsizse meymundan tam evrilmemiş ele özünüzsüz. ister elmi, ister dini melumatlari sorğulayin. dinin size siridiği nağillari araşdirin oxuyun. çox uzağa getmirem ele açin öz quranivizi, tövratinizi vereqleyin. çoxunuzdan soruşsam quranin yarsin oxumusuz. he yavrum men de homeri bir geceye bitirmişem. açin oxuyun özünüz görün. ziddiyetli ayeleri de maraqlana bilersiz size asan olsun deye. oxumaq, melumatlanmaq,.sorğulamaq insana mexsus olan en gözel xüsusiyyetdir. oxuyun melumat alin. size sunulan elmin gözelliyini göreceksiz.