1. holland pianist və tarix tədqiqatçısı sara crombachın "Ziya Bünyadov və Azərbaycan keçmişinin icadı" adlı dissertasiya işində yazdıqlarına istinadən keçən əsrdə azərbaycan tarixçiləri arasında 2 əsas fərqli cərəyan - azərbaycanlıların qafqazın və hal-hazırda yaşadıqları ərazilərin yerli xalqı olub, 11-ci əsrdən sonra türkləşdiyi tezisini irəli sürən cərəyan və türklərin lap qədimdən qafqazın aborigen xalqı olduğu tezisini irəli sürən cərəyanın olduğu akademik elm sahəsi.

crombach qeyd edir ki, "klassik nəsil" adlanan, moskvada və ya leninqradda təhsil almış, rusdilli birinci cərəyanın nümayəndələri arasına ziya bünyadov, iqrar əliyev, fəridə məmmədova daxil idi və onlar əsasən, tarix institutunda və ya şərqşünaslıq institutunda yüksək vəzifələr tuturdular. bundan əlavə, iqrar əliyev azərbaycanlıların etnogenezisini iran xalqları ilə, xüsusən midiyalılarla əlaqələndirirdisə, bünyadov "albaniya nəzəriyyəsi"ni dəstəkləyirdi. eyni zamanda bu cərəyan partiya tərəfindən də dəstəklənirdi və dərsliklər ona uyğun bir şəkildə hazırlanmışdı.

"milli patriotlar" adlanan ikinci qrupa isə mahmud ismayılov, süleyman əliyarlı kimi bir sıra tarixçilər daxil idi. onlar bakı dövlət universiteti və azərbaycan dövlət pedaqoji universitetində vəzifə tuturdular və tələbələr arasında da olduqca populyar idilər. ssri-nin dağılması ərəfəsində milliyyətçi azərbaycan xalq cəbhəsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə birinci nəsil tarixçilərin müdafiə etdikləri tezis dəbdən düşdü, "milli patriotlar"ın tezisi dəbə mindi.

ümumiyyətlə, azərbaycan tarixşünaslığını bu cərəyanlara ayıran, tarixçilər arasında fərqli düşüncələrin meydana gəlməsinə səbəb olan əsas sual azərbaycanlıların etnogenezisi ilə bağlı olan suallar idi:

• Azərbaycanlılar türkdürmü?
• Azərbaycanlılar qafqaz albanlarıdırmı?
• Azərbaycanlılar həm türk, həm fars, həm də albanların qarışığıdırmı?
• Azərbaycanlılar ilk növbədə türk olub, sonra digər etnik qruplarla qarışıblarmı?

istinad.
Ziia Buniiatov and the Invention of an Azerbaijani Past, sara crombach, səh. 153-154