səməd vurğun

Bakının dərdi var, Bakı xəstədir,
Könül intizarda, göz yol üstədir...
Soyuq divarlarda güllə nişanı.
Didir, parçalayır, insan insanı.
Burda döngələrin yeri darısqal.
Oturmuş palanın üstündə hambal,
Dərin fikirlərə qərq olmuş yazıq,
Dincəlmək istəyir o da azacıq.
Şahların qızdığı qorxunc bir zaman,
Atıb külfətini gəlmiş irandan;
Bir çörək puludur onun arzusu.
Bulanmış hambalın gözlərində su,
Alnının qatları qırış-qırışdır.
Onun gözlərində bahar da qışdır...
Bükülümüş belinin donqarı vardır,
Onun barmaqları qabar-qabardır;
Görünür ovcunda kəndin izləri
Çırıq şalvarından çıxmış dizləri.
Başında bir kirli, bir əski təsək,
Dünaydan qazancı bir budur desək,
Tarix utanmazmı yaratdığından,
Dönüb keçmişinə baxmazmı iran?
Hələlik bir yanda qalsın bu sual...
Oturmuş palanın üstündə hambal,
Dərin fikirlərə qərq olmuş yazıq,
Dincəlmək istəyir o da azacıq.
Arabir silərək alın tərini,
Açır həaytının qəm dəftərini...
Gəlir xəyalının önünə bəzən
Ətəkdən, divardan yapışıb gəzən
Günahsız bir körpə...
Düşkün bir qarı
Gözləyir uzanan dilsiz yolları...
Həyat çoxlarına bir intizardır,
Həyatın nə yaman günləri vardır.
Əlində körpəni oynadır qarı,
Göstərir uzanan dilsiz yolları;
“Ağlama, can bala, qayıdar atan,
Rəhm edər bizə də bizi yaradan.
Bizim də bolluca ağcamız olar,
Qapımız, bağımız, bağçamız olar;
Güllü don tikərəm alıb geyərsən,
Sən də şirin-şirin qoğal yeyərsən”
Oturmuş palanın üstündə hambal,
Baldan şirin gəlir ona bu xəyal...
Alır qəlyanını gülümsəyərək,
Yoxulluq içində böyük bir ürək
Döyünür, döyünür...
Bu dəmdə birdən
Yazıq bir top kimi qalxıb yerindən,
Qıvrıla-qıvrıla dəyir daşlara;
Çaxnaşır aralıq, qarışıq ara...
Nə olmuş? Nə imiş hambalın suçu?
Burdan təsadüfən keçən bir qoçu
Sınamaq istəmiş öz nağanını,
Yurdsuz bir insanın tökmüş qanını...
Əlində körpəni oynadır qarı.
Göstərir uzanan dilsiz yolları...
Bakının dərdi var, Bakı xəstədir,
Könül intizarda, göz yol göstərir...
Sükut içindədir gəlib gedənlər,
Günəşin altında yanır mədənlər,
Küləklər titrədir dik buruqları;
Burda işçilərin rəngi sap-sarı;
Gözlərdə acıq var, baxışlarda kin,
Doyurmaz insanı nə qanun, nə din;
Batıb uşaqların aclıqdan ordu.
Bir tərəf üsyandır, bir tərəf ordu.
Göyə çəkilmişdir bu yerdə çörək...
Qara çarşafları örtür qadınlar,
imamın qəbrinə yığışır onlar,
Köməyə çağırır görünməzləri...
Günlər addımlayır gedir irəli...
Yolun kənarında aclar, əlillər,
Tiyanlar altında kiçik səfillər,
Onların üstümnə yağır tozanaq.
Duzlu balıqlarla dolmuş qazalaq,
Şəhər kənarında tozlanır yenə,
Soxulmuş gecənin dərinliyinə.
Göylərin altında aclıq çəkir yer
Odur, lovğa-lovğa keçen bir eser
Deyir yoldaşına: Gözlərin aydın!
Ömrümüz keçəcək gün kimi aydın;
Xəzərdən keçərək gəlir ingilis,
Onun sayəsində dolanırıq biz:
Bizim ümidimiz bunadır ancaq”.
Səsinə səs verir onun bir daşnaq:
“özüü tez yetir, aman, ingilis!
Gəldiyin yollara qurban olaq biz!
inqilab oldusa, çəkilsin geri
Qaranlıq evlərdir işçinin yeri.
Bizimdir bu buruq, bu dolu mədən,
Bizə səadətdir, onlara kəfən!”
indi xəbər verim oxucuma mən
O “millət rəhbəri” Rəsulzadədən;
Toplamış məscidə müsəlmanları,
Yağlı vədələrə tutmuş onları;
Deyir: “Türkiyəni çağıraq gərək,
Bizə kömək olsun, qılınc çəkərək,
Parlasın ədalət, mehri-hürriyyət,
Ucalsın göylərə şəfəqi-millət!..”
- Şarlatan
- Afərin
- Rəhbərə bir bax!..
- Vətəni yadlara bunlar satacaq!..
- Bir dayan!
- Nə dedin?
- O bir xaindir,
Sözünün pərdəsi millətdir, dindir...
Məscidi doldurur haray, qışqırıq,
Qarğış, hədələmə, söyüş, fışqırıq.
Mədənlər övladı cəsur bir insan
Yerindən sıçrayıb, danışır alan:
- “Ay rəhbər!” bəri vax! Çox
Lovğalanma
Çoşub, dəniz kimi heç dalğalanma!
Burnunu görürük bu pərdələrdən;
Ağzın köpüklənir danışanda sən.
Süzüb gözlərini, qaşını çatma,
Ölkəni aldadıb, yadlara satma!
Yetər danışdığın millət adından,
Millət yuvasında ölür acından!
Bu yurdu talayan, dağıdan da siz,
Bugün- sabahlıqdır səadətiniz!”
Qoçular bürüyür bizim yoldaşı,
Kəsirlər xəncərlə düşünən başı,
Qoyulur köhnə bir divar üstünə...
Hörmət o yoldaşa, nifrət o günə!
Boğulmuş nə qədər haqq danışanlar.
Yenə izdiham var küçələrdə bax,
Ürəklər coşaraq, qanlar coşaraq,
Yenə dalğalanır qızıl bayraqlar;
Hər duyan könüldə bir iztirab var.
Mədənlər boş qalan bir məzarıstan...
Burda ac qarnına yaşarmı insan?
Hər duyan ürəkdə min bir arzu var
Dolaşır əllərdə kiçik varaqlar,
Fəhlələr, bu yurdun mərd oğulları
...Dikib gözlərini kağıza sarı,
Deyir bir ağızdan : “Ar olsun bizə!”
Başmı əyəcəkdir bir ingilisə
Bu şanlı məmləkət! – Inqilab yurdu,
Günəşin bağrından qopar bir ordu?
Xeyr! Bayraqları tutun yuxarı!
Çoşsun ürəklərin zəfər rüzgarı!
Bombalar yağsa da bizə dörd yandan,
Namərddir çəkilən ölümdən, qandan!
Alın silahları, alın yoldaşlar!
Tutulsun atəşə o kinli başlar”.
Dəstə addımlayır, gedir irəli,
Sahilə səs salır bu nəğmələri:
Aclığa göstərək tab,
Tox zamanlar gələcək;
Bizimkidir inqilab,
Bizimkidir gələcək!
Zirzəmidən qalxaraq.
Qaranlıqdan uzaqlaş.
Bu məmləkət, bu torpaq
Səndən gedər, a yoldaş!
Qoy boğsun ingilisi
Xəzərin dalğaları!
Yaşadacqdır bizi
Bu qardaşlıq ilqarı...
Uzanmış Xəzərə gecənin əli,
Sahil qaranlıqdır, dalğalar qara;
Gecəyə bir acı xəbər gələli,
Gecə boğazından çəkilmiş dara...
Sahil qaranlıqdır, dalğalar qara.
Artıq görünməyir göylərdə ulduz,
Qalın buludlara soxulmuşdu ay.
Gecə biyabanda qalan bir yalqız,
Tökülmüş üstünə buludlar lay-lay;
Qalın buludlara soxulmuşdu ay...
Bu qərib mənzərə nə qədər acı!...
Könüllər qırıqdır baxışlar qəmli...
Küləklər coşaraq. Döyür yamacı,
Bayıl can üstədir, Bayıl vərəmli,
Könüllər qırıqdır baxışlar qəmli...
Dustaqlar boylanır dustaqxanadan,
Əlvida söyləyir qaranlıqlara...
Ağır fikirlərə dalmış Şaumyan,
Xəyalı göyləri hey yara-yara,
Əlvida söyləyir qaranlıqlara...
Onsuz üzündəki fırtınaya bax!
Böyük bir həsrətlə boğulmuş rəngi;
Onmun baxışları alovlanaraq,
Əngin üfüqlərə dikilmiş gözü;
Yad edir Leninin teleqramını;
O dahi rəhbərin hər qızıl sözü
Yandırır qəlbinin sönməz şamını:
“Hələ siz gənc ikən inandım sizə,
Sizin polad kimi iradənizə.
Fəqət qarışıqdır bugünki həyat,
Cəsarət, ustalıq, bir də ehtiyat!
Siz ey cəbhələrdə sınanmış əsgər!
Bizimdir gələcək, bizimdir zəfər!”
“Haydı xına qoyun əllərinizə,
Artıq gülümsəyir baxtımız bizə;
Gümüş qədəhləri qaldırın görək,
Bu məclis şənlənib qızışsın gərək!
Meydan bizimkidir, yaxın oturun,
Mehriban danışın, mehriban durun;
Səmti dəyişmişdir əsən rüzgarın,
Sabah matəmidir komissarların.
Onlar bir fənd ilə keçmişdir ələ,
Qafqazın qartalı Şaumyan belə...
Torpağın üst qatı, dənizin dibi
Böyük Britaniyaya Hindistan kimi
Xəraclar verəcək bu gündən, əvət,
Gülür taleyimiz, gülür təbiət.
Bizim son ağası Azərbaycanın,
Bizimdir gələcək, artıq, inanın!”-
Dedikcə general, coşur alqışlar,
Gülür “səadətlə” kinli baxışlar.
Dinlə, ey qum çölü; dayan ey külək!
Qurtuluş istəyir döyünən ürək...
Gecənin qoynunda tıraq-tıraq-tar,
Ağcaqum çölündə uzanır qatar...
Qatar bir quş kimi havanı yarır,
Qatar xəyal kimi heçliyə varır.
Yolda nə gələn var, nə də bir gedən,
Dustaqlar boylanır pəncərələrdən...
Gecə aydınlıqdır, gecə dümağdır,
Qatar bu gecənin köksündə dağdır.
Dinlə, ey qum çölü, dayan, ey külək!
Odur, biyabanda dayanır qatar,
Türkmən paltarına girmiş saldatlar.
Bu sonsuz çöllərdə qum təpələri...
Bu qum dənizinin boz ləpələri
Xəyalı küsdürür bu kainatdan,
Bu aydın gecədən, yerdən, həyatdan.
Gecənin qoynunda nə həsrətlər var,
Açılır güllələr şaraqhaşaraq...
Üzündə fırtına, sinəsində qan
Deyir son sözünü yoldaş Şaumyan:
“Siz ey Avropanın cahangirləri!
Tarixin məhvəri dönəndən bəri
Quldur paltarına büründünüz siz,
Budur, ölümünüz, acizliyiniz!
Bu qırğın, bu hücum, bu ölüm, bu qan,
Tutub əsrlərin daş yaxasından
Cavab istəyəcək!
O zaman həyat,
Əllərdə yüksələn qızıl plakat
intiqam! Deyərək tapacaq sizi.
Tarix dinləyəcək məhkəmənizi!
Bu ucsuz dənizlər, ucsuz ölkələr,
Yerdən baş qaldıran müstəmləkələr
Nifrətlər deyəcək hər zaman sizə,
Tarix tüpürəcək pis üzünüzə!”
“Əlvida, ey vətən, ey əziz Bakı!
Bu qum çölündəki, biyabandakı
Sənə qurban gedən 26-lar
Döyüşlər günündən qalır yadigar” –
Deyir Məşədi bəy, alnında vüqar,
Onun ipək kimi təbiəti var.
Odur, qəhrəmanım yerə yıxılmış,
Üzündə titrəyir boranlı bir qış.
Çatılmış qaşları buludlar kimi,
Ağarmış bənizi dümağ qar kimi...
Ah! Onun görkəmi nə tarımardır!
Köksünün altında üç yara vardır.
Ləkəsiz bir vicdan, böyük bir ürək
Buludlar ardında sönür günəş tək...
Səhərdir, günəşin rəngi sapsarı,
Sarılıq culğamış ağ buludları,
Elə bil kainat birdən qocalmış...
Ağcaqum çölündə yuxuya dalmış
Bizim qəhrəmanlar, bizim yoldaşlar,
O duyan könüllər, düşünən başlar.
Bu matəm nə deyir Azərbaycana?
Nə deyir oğlunu sevən bir ana?
Cavab de sorğuma, Ağcaqum çölü!
Nədir qoynundakı qızıl qan gölü?
Aymı parçalandı? Günəşmi söndü?
Yoxsa alovlanıb, küləmi döndü
Döyünən bir könül, düşünən bir baş?
Neçin dalğın keçir o fəhlə yoldaş?
Ona tez yetişdi bu qara xəbər,
Yenə silahlandı çalışan əllər!...
Siz, ey kommunanın mərd qurbanları!
Tarixin qocaman qəhrəmanları!
Dünya dedikləri-döyüş meydanı,
Dənizlər qədərdir insanın qanı...
O qumlu çöllərdə, biyabanda siz
Öldünüz qanunsuz və məhkəməsiz...
Dünyanın təkəri gerimi döndü?
Yoxsa üfüqlərdə günəşmi söndü?
Yox, yox, tarix boyu siz parladınız,
Qalın kitablarda durur adınız.
Yaşadır ayılmış bu insanlığı,
Biz sizdən öyrəndik qəhrəmanlığı!..
Sizi unutmadı bu torpaq, bu yer,
Oxuyan komsomol, yazan pioner.
Alqışlar göndərir iradənizə!
Şair də baxaraq abidənizə,
Çatır qaşlarını, xəyala dalır,
Siz gəncləşirsiniz, tarix qocalır.
(baxma: 26-lar poeması)

əbülfəz elçibəy

15 yanvar 1975-cı ildən, 17 iyul 1976-cı ilədək həbs həyatı yaşamış mərhəmət təcəssümü insan.
"Kənddə yaddaqalan hadisələrdən biri də bizim yaxın
qonşumuz və qohumumuz Kamilin böyük oğlu Rövşənlə bağlı
idi. O, anadangəlmə əqli və fiziki cəhətdən zəif idi. Onun
ağappaq sifəti, dəyirmi gülərüzü var idi. O, 12-13 yaşından
sonra gününün çoxunu küçələrdə tay-tuşları ilə oynamaqla
keçirirdi, xüsusən də yay vaxtı. O, geyim-keçiminə fikir
vermirdi, buna görə də tökülüb itirdi. Ağır addımlarla hərdən
qaçırdı. Adama elə gəlirdi ki, bu saat yıxılacaq. Kənddə toy
olanda Rövşən oynayanların yanına düşüb oynayardı və onun
hərəkətləri bəzən gülməli də olurdu. Onun üz-gözü hərdən
çirkli, burnu isə fırtıqlı olardı. Əbülfəz müəllim həmişə kəndə
gələndə onu qucaqlayıb bağrına basar, başını tumarlayardı.
Burnu fırtıqlı olanda cibindən dəsmalını çıxardıb onun burnunu
silərdi. Və dəsmalı da cibinə qoyaraq deyərdi:
-Rövşən, dəsmalla burnunu silərsən!
O da “yaxşı”.- deyə gülümsəyərdi. Əbülfəz müəllim sonra
onu Mir Hüseynin mağazasına aparardı. Bəzən də ayaqqabısı
və ya köynəyi köhnə olanda ona yenisini alıb geyindirirdi. O da
sevincək:
-Əbülfəz əmim gəlib, ona qurban olum! – deyə deyə kəndi
o başa bu başa şütüyərdi. Əbülfəz müəllimin ona bu qayğısı
hamını heyrətləndirərdi. Xüsusən də, Rövşənə ləzzət verirdi.
Haçan Əbülfəz müəllim kəndə gəldi, sanki onun bayramı idi.
Onun gəlişinə hamıdan çox sevinən və bu sevinci qabarıq
şəkildə nümayiş etdirən Rövşən idi. O, heç kəsdən, hətta
atasından da görmədiyi qayğını Əbülfəz müəllimdən görürdü.
Tale elə gətirdi ki, Almuradın ev aldığı binada Kamil kişi
də ev aldı. Rövşəni də Bakıya gətirdilər. Bakı Rövşən üçün
həbsxana idi və onu burada saxlamaq çətin olduğundan onu
dəlixanaya qoydular. Onu dəlixanaya aparmamışdan öncə
Əbülfəz müəllim Rövşənin anası Rahilə xanıma dedi ki, onu dəlixanaya qoymayın. O, orada yaşaya bilməz və ölər. Həqi-
qətən də, onun dediyi kimi oldu. Rövşən dəlixanada 6-7 ay
qalandan sonra dünyasını dəyişdi."
(bax: elçibəy)