budda

tripitaka- buddist müqəddəs yazıları toplusudur. hərfi mənada 3 səbət deməkdir. adının belə olmağı onunla əlaqələndiril ki, palma yarpaqlarına yazılmış yazılar 3 ədəd hörmə səbətdə saxlanılırmış. tripitaka 3 əsas hissəyə:
1. vinaya-pitaka- vinaya-pitaka-da əsasən monarxların həyat tərzini və yaşayışını tənzimləmək üçün olan yazılar yer alır(təxminən 500 qayda var);
2. sutra-pitaka- sutra-pitaka-da buddaya və bəzən onun yaxın tələbələrinə yazılmış 10000-dən çox sutr yer alır;
3. abxidxarma-pitaka- abxidxarma-pitaka isə fəlsəfi traktatlardan ibarətdir və burada budda təlimi sistemləşdirilmişdir. ilk iki səbətdə təlimin praktikası yer almışdısa bu səbətdə isə təlimi nəzəri hissəsi yer almaqdadır.

vinaya-pitaka- (nizamnamə səbəti). vinaya- “davranış”, “müvafiq davranış”- intizam və etik davranış qaydaları toplusu, əsasən ardıcılların və buddist icması təşkilatının davranış qaydalarını özündə birləşdirmişdir. vinaya-pitaka heçdə sadalanan qaydalarla məhdudlaşmır, bu yazıya həmçinin hər bir qaydanın yaranma tarixi, budda sakyamuninin böyük və müxtəlif mənşəli ruhani icmada ümumi harmoniyanın qorunub saxlanması, məsələsini necə həll etdiyi ətraflı şəkildə təsvir olunmuşdur. kutodo kompleksində vinaya-pitaka 111 mərmər pilitədən ibarətdir. vinayanın əsasını patimokkxi(pali) və yaxud pratimokşi(sanskrit) qaydalar sistemi təşkil edir. buddizmdə yeni istiqamətlərin yaranması nəticəsində vinaya-pitakanın həmin istiqamətlərə uyğun müxtəlif variantları formalaşmışdır.
vinaya-pitaka 4 hissədən ibarətdir:
1. mahavibxanqa- bu bölməyə sanqxi qaydalarının hamısı, yaranma tarixləri ilə birgə daxil edilmişdir. bu qaydalar “patimokkxa sutta” adı altında ümumiləşdirilmişdir, hansı ki, özləri də bir neçə qrupa bölünürlər:
• paradcika;
• sanqxadişeşa;
• aniyata;
• nissaqqiya paçittiya;
• siddxa paçittiya;
• patidesaniya;
• sekxiya;
• adxikaranasamatxa.

2. bikxunivibxanqa- aşağıdakı qruplara bölünür:
• parajika-kanda;
• sattarasa-kanda;
• nissaggiya-kanda;
• pacittiya-kanda;
• patidesaniya-kanda;
• sekhiya-kanda.

3. kxandxaka. kxandxaka 2 hissədən ibarətdir:

1. maxavaqqa. bu bölməyə bir neçə mətn, həmçinin buddanın oyanışından həmən sonrakı dövrə aid hekayə və s. daxildir.
• maxavaqqa 1:
1. maha-khandhaka;
2. uposatha-kkhandhaka;
3. vassupanayika-kkhandhaka;
4. pavarana-kkhandhaka.
• maxavaqqa 2:
5. camma-kkhandhaka;
6. bhesajja-kkhandhaka;
7. kathina-kkhandhaka;
8. civara- kkhandhaka;
9. campeyya-kkhandhaka;
10. kosambi-kkhandhaka;
2. çullavaqqa. bu bölmədə isə sanqxenin ciddi əməllərənin proseduru və qaydaları təhlil edilmişdir.
• çulavaqqa 1.
1. kamma-kkhandhaka;
2. parivasika-kkhandhaka;
3. samuccaya-kkhandhaka;
4. samatha-kkhandhaka.

• çulavaqqa 2.
5. khuddakavatthu-kkhandhaka;
6. senasana-kkhandhaka;
7. samghabheda-kkhandhaka;
8. vatta-kkhandhaka;
9. patimokkhatthapana-kkhandhaba;
10. bhikkhuni-kkhandhaka;
11. pancasatika-kkhandhaka;
12. sattasatika-kkhandhaka.
4. parivara- əvvəlki bölmələrin qısa xülasəsi, qaydalar toplusu müxtəlif yollarla təlim məqsədi ilə kateqoriyalaşdırılmış və sistemləşdirilmişdir.

sutta-pitaka (sutt səbəti)- sutta-pitaka 10 000 suttdan, traktatdan və yaxud buddanın və onun 45 il müəllimlik etdiyi ən yaxın tələbələrinin sözlərindən ibarət mətnlər toplusudur. sutta-pitaka kanonun ən geniş sahəsini tutur, belə ki, kutodo kompleksində 410 pilitə sutta-pitakaya aiddir. sutta kanonun əsas akademik ədəbi janrıdır. öz mənşəyinə görə sutta, gənc monarxların təlimi və icma daxili mərasimlərlə bağlıdır.
sutta da hadisələr çox sadə və bir mənalıdır. budda ya yolda onu müşayiət edən monarxlarla söhbət edir ya da dayanmalı olduğu yerlərin adamlarıyla.
sutta-pitaka 5 bölmədən ibarətdir:
1. diqxa nikaya- diqxa nikaya 3 hissəyə bölünmüş 34 suttdan ibarətdir. birinci, hissə silakkxandxa-vaqqa 13 suttdan ibarətdir. ikinci, maxa-vaqqa 10 suttdan ibarətdir. üçüncü, patika-vaqqa 11 suttdan ibarətdir.
2. machima nikaya- machima nikaya 3 hissəyə bölünmüş 102 suttdan ibarətdir. birinci, mulapannasam və ikinci, macximapannasam 50 suttdan ibarətdir. üçüncü, uparipannasam 52 suttradan ibarətdir.
3. samyutta nikaya- samyutta nikaya 5 hissədən ibarətdir- sagathavagga, nidanavagga, khandhavagga, salayatanavagga və mahavagga. bu bölmədə nə qədər suttun olması mübahisəlidir. bəzi mənblərdə bu rəqəm 2889, bəzilərin də 7662 və s. kimi müxtəlif rəqəmlər vardır.
4. anquttara nikaya- anquttara nikaya 11 hissədən ibarətdir. burdakı suttların sayı barəsində 2 versiya mövcuddur 8777 və 2363.
5. kuxuddaka nikaya- kuxuddaka nikayanın tay versiyası- 15, sinqal versiyası- 17, birma versiyası isə 18 kitabdır. suttların ümumi sayıda fərqlidir.

abxidxarma-pitaka(buddist doktrinası olan səbət)- belə zənn olunur ki, erkən buddist məktəbləri hər biri öz abxidxarma-pitakasına sahib idilər, lakin təkcə sarvastivada və txeravada məktəblərinin mətnləri kanonlara daxil edildi. abxidxarma-pitaka özündə məntiqi sistemləşdirmə saxlamır, belə ki, o meditasiyanın əsaslarını öyrənmək üçün olan mətnlər toplusudur. buna baxmayaraq bəzi məktəblər bunu öz kanonlarına daxil etməyi vacib bilmirdilər. kutodo kompleksində abxidxarma-pitakanın 208 pilitəsi vardır. abxidxarma-pitaka 7 əsas kitabdan ibarətdir:
1. dxammasaqani- burada meditasiya zamanı yaranan müxtəlif fiziki, zehni və psixoloji vəziyyətlər göstərilmişdir.
2. vibxanqa-ppkarana- burada dxammasaqanidə başladılmış analizin davamı yerləşdirilib, skandxların təbiəti və onlara üstün gəlmək metodları izah edilmişdir.
3. dxatukatxa- müxtəlif psixoloji fenomenlərə sual və cavablar.
4. puqqalapannati- nifrətə rast gəlmiş, özlərini itirmiş şəxslərin analizin verir. abxidxarma-pitakada ən qısa bölmədir.
5. katxavattxu- katxavattxu abxidxarma-pitakanın ən son traktatı hesab olunur.
6. yamaka- yamaka 3 hissəyə bölünmüş 10 başlıqdan ibarətdir:
yamaka 1.
• mula-yamaka;
• khandha-yamaka;
• ayatana-yamaka;
• dhatu-yamaka;
• sacca-yamaka;
• samkhara-yamaka.
yamaka 2.
• anusaya-yamaka.
yamaka 3.
• citta-yamaka;
• dhamma-yamaka;
• indriya-yamaka.
7. pattxanappakarana- pattxanappakarana həcminə görə digər traktatları bir neçə dəfə keçir. birma nəşri 6000 səhifədən ibarətdir.

kamil

indi isə sizə iki gəncin tibetə kamillik axtarışındakı səyahətindən bir parça danışacam. iki dost olur və bunlar hər zaman kamillik axtarışında olurlar lakin, nə edirlərsə içlərində boşluq olur. bir gün qərara gəlirlər tibetə rahiblərin yanına gedəcək və onlardan kamilliyi soraşacaqlar. uzun bir səyahət başlanır qərbdən şərqə gələn iki gənc hindistandan tibetə ayaqla getməyi qərara alırlar. və bu şəkildə hindistan, nepal və sonda tibetə gəlib çatırlar. tibetin əsəs monastrı olan drepunq monastırına daxil olan gənclər baş rahibə yaxınlaşır və soruşurlar:
-kamillik nədir? necə kamil ola bilərik?
rahibsə cavabında:
-nə? kamillik? elə şey yoxdur.
çaş-baş qalan gənclər rahibdən nə qədər soruşsalarda heçnə demir və öz cavabında durur “kamillik yoxdur”. bu cavabla razılaşmayan cavanlar nə qədər monastır gəzsələrdə, rahiblərlə görüşsələr də öz suallarına cavab tapa bilmir və məyus halda dala qayıdırlar.
bu hadisədən bir neçə il sonra yenidən tibetə qayıdır və həmin rahibi tapıb deyirlər:
-başa düşdük. sizin sözlərinizi indi başa düşdük. kamillik yoxdur amma ona gedən yol var. biz kamillik istəyirdik və bu yalnız istək idi. istəmək kifayət deyil bu yolda getmək lazımdı. kamillik yoxdur çünki kamillik yoxluqdu, heçlikdi əgər kamilsənsə demək yoxsan ona görə də kamillik yoxdur amma ona gedən yol var.
səndə arzu və istəklərinin yalnızca arzu və istək olaraq saxlama onların arxasıyca düş, onlara doğru gedən öz yolunu cız və çat sonda isə ona çatdıqda isə bir şeyi biləcəksən əsas olan zirvə deyil əsas olan zirvəyə gedən yoldu!

lamaizm

buddizmin hinayana və mahayana qollarından əlavə vi-xv əsrlərdə onun digər qolu – lamaizm təşəkkül tapmışdır. özündən əvvəlki qollarından fərqli olaraq lamaizmin ayrıca bir din kimi göstərilməsi onun tibet türk bölgəsində yaranması ilə əlaqəlidir. belə ki, tibetdə və monqolustanda yarandığı üçün lamaizmi buddizmin tibet-monqol forması adlandırmaq da olar.
yazılanlara əsaslanaraq lamaizmin yaranması ilə buddizm tamamlanmış hesab edildi. bu günədək lamaizmin başçısı tibet dalay lamasina pərəstiş təkcə lamaistlər üçün deyil, həm də hinayana və mahayana buddaçıları üçün bir növ buddizmin simvolu olmuşdur.
tibetdə lamaizmdən əvvəl animizm xarakterli bolnvə ya bon-po dini yayılmışdı. bu səbəbdən lamaizm buddizmin əsasında yaransa da, yerli din sayılan bon-ponun bir çox təsirlərini, xüsusilə bon tanrıları ilə əlaqəli təsəvvürləri qoruyub saxlamışlar. yazılanlara görə, tibet hökmdarı strontzan hambo (629-649) nepal və çin hökmdarlarının qızlarına evlənmişdi.
şahzadə xanımlar özləri ilə buddizmin müqəddəs kitablarını da buraya gətirmişlər. bunun sayəsində hökmdar da, onun hər iki xanımı da ilahiləşdirilmiş və pərəstiş obyektinə çevrilmişlər.
tədricən buddizm tibetdə mövqelərini itirsə də, yeni islahatlardan sonra bərpa oluna bilmişdir.
tibetdə hinduizm və buddizm üçün səciyyəvi olan tantrizm – sehr, yoqa və ezoterik təcrübə istiqaməti daha çox inkişaf tapmışdır. qeyd edilməlidir ki, burada şamanizm elementləri də müşahidə olunmuşdur. sonralar şərqi tibetdən olan və yaxşı təhsil görmüş tzonhava (1357-1419) bölgədə bir neçə buddist məbədi tikdirir və onun şöhrəti çoxalır. o, dində bir sıra islahatlar aparır ki, bunun da nəticəsində təşəkkül tapan yönüm lamaizm adlanır. onun yeni təlimi gelukpa – fəzilət adını alır. odur ki, bu ad hazırda da lamaizm anlayışını ifadə etmək üçün işlədilir və rahibin – yəni lamanın nüfuzu artır. onlara görə lamanın köməyi olmadan adi insanın nicat tapması müşkül məsələdir. bəllidir ki, lamaizm öz adını tibet sözü olan və təlimin tərəfdarı, rahib mənasını verən “lama”dan alır. baş lamaya isə dalay-lama deyirlər, yəni “hikmət dənizi lama”. termin xv əsrdə yaranmışdır və tibetdə lamaizm icması başçısının adını özündə vurğulayır.
lama bu və ya digər buddanın, buddizmin qəhrəmanlarının və nüfuzlu xadimlərinin təsəllisi – yeni simada doğuluşu sayıldığından müqəddəsləşdirilir, ona pərəstiş edilir. deyildiyi kimi, lamaizm nəzəriyyəsini tzonhava yaratmışdır. sonralar buddizmin əsas ehkamları tibet dilinə tərcümə olunaraq 108 cildlik hansur toplusuna daxil edilmişdir.
lamaizmin buddizmə gətirdiyi yenilik əsasən burada nirvana ideyası arxa plana keçirilmişdir. başlıca ideya insanın cənnətdə yenidən uğurla doğulmağa nail olmasıdır. onlara görə, cənnət və cəhənnəm müvəqqəti yerlərdir və yenidən doğulmalar davam edəcəkdir. əsas odur ki, yenidən yaxşı insan kimi doğulasan ki, müəllim lama səni nicat yolu ilə apara bilsin.
lamaizmdə tanrılar iyerarxiyası da özünəməxsusdur. belə ki, bu iyerarxiyanın başında budda – hautama deyil, ilkin substansiya adi buddanın doğurduğu amitaba durur. o, isə qərb cənnətinin sahibi, buddanın davamçısıdır, kainatın indiki mövcudluğunun yaradıcısı və həm də onun hamisidir.
lamaizmin əxlaq prinsipləri müdriklik yoluna – yəni pracnaya düşüb cahilliyi – yəni – avidyanı aradan qaldırmaqla öz karmasını yaxşılaşdırmaqdır. bu isə öz növbəsində onun cənnətdə, tanrıların və müqəddəslərin yanında yenidən doğulmasına imkan versin. lamaizmin əxlaq yollarından biri də zahidlik yoluna düşüb yenidən doğulmaqdan yaxa qurtarmaq, sansara hüdudlarından kənara çıxmaq da olar. lakin bu hamıya nəsib olmur. bunun üçün tərkidünya həyat tərzi keçirmək, dünya ləzzətlərindən əl çəkmək, özünü durmadan kamilləşdirmə yolu tutmalısan. lamaizmin əxlaq sisteminin əsasında on “qara qəbahət” və on “ağ fəzilət” ideyası durur. lamaist qara qəbahətdən əl çəkməli, ağ fəzilətə əməl etməlidir.
“qara qəbahət”ə üç bədən günahı – adam öldürmək, oğurluq etmək, zinakarlıq etmək, dörd söz günahı – yalan danışmaq, böhtan atmaq, qeybət etmək, lovğalanmaq və üç fikir günahı – həsəd aparmaq, kin bəsləmək, küfr etmək aiddir. lamaizmdə insanı ağır günahlara görə cəza – cəhənnəmdə yenidən doğulmaqdır. orta səviyyəli günahlara görə bədheybət heyvan şəklində yenidən doğulmadır. yüngül günahlara görə isə xəstə, şikəst insan şəklində, yaxud lamaizm diyarından kənarda yenidən doğulmadır.
deyilənlərin əksinə olaraq, “ağ fəzilət”lər savab gətirən fəzilətlərdir. buraya başqsının həyatını qorumaq (məsələn, erməni gavurları ilə döyüşmək), əliaçıqlıq, bakirəlik (azərbaycanlılarda olduğu kimi), həlimlik, doğruçuluq, sülhpərvərlik, itaətkarlıq, mərhəmətlilik, canıyananlıq, həqiqi biliyə səy göstərmək kimi xüsusiyyətlər insanı müqəddəslik yoluna, əxlaq yoluna aparır. lamaist, həm də hikmət yoluna çıxmaq üçün vacib olan altı vasitəyə (paramita) də malik olmalıdır. bunlar – sədəqə, əhd-peyman, səbr, çalışqanlıq, zöhd və hikmət vasitələrini təşkil edir.
günümüzdə lamaizm tibet və monqolustanın dini-mənəvi həyatında mühümdür. hazırda tibet lamaizmi bir çox cəhətdən dünyanın əksər buddistləri üçün mərkəz sayıla bilər. xatırladaq ki, kalmık və buryat türkləri arasında lamaizm tibet və monqolustandan əxlaqa aparan yolgələnlər sayəsində yayılmışdır. tarixi sənədlərə görə 1916-cı ildə buryatiyada 16 min lama yaşayırdı. hazırda da kalmıkiya, buryatiya və tuvada lamaistlərin icmaları mövcuddur. tibeti tərk etmiş lamalar abş-da məskunlaşmaqla öz icmalarını da yaratmışlar.