fenotip

orqanizmin fәrdi inkişaf prosesindә onun bütün әlamәtlәrinin mәcmusu. F. orqanizmin irsi әsası, onun genotipi vә inkişafin getdiyi konkret şәraitlә müәyyәnlәşdirilir. Orqanizmlәrdә fenotipik әlamәtlәrin böyük әksәriyyәti bir çox gen mәhsullarının mürәkkәb qarşılıqlı tәsiri nәticәsindә yaranır. termin 1909 -cu ildә V.iohannes tәrәfindәn elmә daxil edilmişdir. Genotiplә Fenotip arasında eynimәnalı uyğunluq yoxdur. Hәtta oxşar genotipli orqanizmlәr mövcud olduqları şәraitdәki fәrqlәr nәticәsindә müxtәlif fenotipә malik ola bilirlәr. Mәs., müxtәlif şәraitdә böyüyәn bir yumurta ekizlәri kütlәsinә, boyuna, yaşama müddәtinә görә fәrqlәnirlәr. Əlamәtlәrin fenotipik tәzahürünә mühitin göstәrdiyi tәsirә misal Himalay xәttinә mәnsub adadovşanının tüklәrinin rәngi ola bilәr; eyni genotipә mәnsub adadovşanılar soyuqda yetişdirildikdә qara tüklü, mülayim temp-da “Himalay” rәngli (burnu, qulaqları, pәncәlәri vә quyruğu qara olan ağ adadovşanı), yüksәk temp-rda ağ tüklü olurlar. Bununla әlaqәdar olaraq genetikada xarici mühit şәraitinin tәsiri altında genotipin dәyişmәmәsi şәrtilә fenotipik dәyişkәnliyin mümkün qәdәr geniş vüsәt alması kimi reaksiya norması anlayışından istifadә edilir (reaksiya normasının hüdudları genotiplә müәyyәn edilir).

nicolas poussin

1594-1665-cı illər arası yaşamış fransız boyakarı , 17-ci əsr incəsənətində klassisizmin ən görkəmli nümayəndəsi. anatomiya və riyaziyyatla da məşğul olmuşdur. 1612-cı ildən parisdə , 1623-cü ilin sonundan venesiyada , 1624-cu ilin yazından isə romada yaşamışdır. pussenin klassisizm prinsipləri 1630-cu illərin ikinci yarısında aid əsərlərində aydın ifadə olunmuşdur. həmin əsərlərdən olan sabina qadınlarının oğurlanması :

1640-1642-ci illərdə Parisdə XIII Lüdovikin sarayında işlədikdən sonra romaya qayıtmışdır. bura qayıtdıqdan sonra çəkdiyi rəsmlərdə əxlaqi-fəlsəfə pafosu daha da güclənmişdir. həmin rəsmlərdən olan qayadan su çıxaran musa:

et in arcadia ego :

mənzərə rəsmlərindən. polifem ilə mənzərə :

avto portreti

məxmərək

rubella kimi də adlanan səpgi ilə müşahidə olunan kəskin infeksion xəstəlik. törədicisi 1938-ci ildə yapon d.xiro və s.tasakanın kəşf etdiyi süzülən viruslardır. xəstəlik hava-damcı yolu ilə yayılır. əsasən 2-10 yaş aralığında olan uşaqları əhatə edir. inkubasiya dövrü 11-23 gündür .əlamətləri boyunarxası nimfa düyünlər şişkinləşir, yüngül ağrılar , üzdə və bütün bədəndə açıq-çəhrayı , xırda dəlikli səpgilər əmələ gəlir. səpgi hərarətlə , yuxarı tənəffüs yollarının yüngül katarı ilə müşahidə olunur. hamiləliyin ilk aylarında rubella baş verərsə dölün ağır inkişaf qüsurlarına səbəb ola bilər. xəstəliyə tutulanlarda davamlı immunitet yaranır.

mandeizm

Sabiilik olaraq da bilinə e.ə. 1-ci minilliyin ikinci yarısı- eramızın lap başlanğıcında c.mesopotomiyada meydana gəlmiş dini təlim. yaradıcıları mandelər sektasıdır. yerli əhali onları -menday , müsəlmanlar adətən sabiun ,sabba və ya subba (c.ərəbistandakı saba tayfa birləşməsinin və onun yaratmış olduğu dövlətin adından) adlandırır. nasuralılar (isanın doğulduğu şəhərin adından) , qalillilər (fələstin əyaləti) adlar ilə tanınmışdır. mandeizm xristianlığın ,iudaizmin , zərdüştliyin və babil dini ünsürlərinin qarışığından ibarətdir. mandelərin şərqi arami ləhcələrinin birində yazılmış dini kitablarından yalnız ayrı-ayrı parçalar günümüzə gəlib çıxmışdır. mandeistlərin əsas abidəsi adəmin kitabı -6cı əsrin ortaları 900-cü illər arasında yazılmışdır. bu əsər kinza (xəzinə) və ya sidra rabba (böyük kitab) adları ilə məşhurdur. mandeizmə görə mandelərin adı həyat anlayışını təcəssüm etdirən nurlu qüvvə manda de-xayyanın (həyat kəlamı , əslində -gnosis vitae - həyatı bilmə) adından alınmışdır. mandeizm nur səltənətinin zülmətə qarşı qoyulmasını ön plana çəkir. manda de-xayya insanlar qarşısında müxtəlif şəkildə o cümlədən ilk insanları yaratmış üç qardaş simasında zühur edir. mandelər hesab edirlər ki bir cüt insandan başqa bəşər nəsli üç dəfə məhv edilmişdir. onlara görə dünya yeddi dövrə bölünməklə 480.000 il mövcud olacaqdır. mandelər Bibliya peyğəmbərləri isanı, ibrahimi və Musanı yalançı peyğəmbər sayırdılar. israr edirdilər ki həqiqi peyğəmbər xeyli adamı xaç suyuna çəkmiş Zəkəriyyənin oğlu Yəhyadır (ioann). I əsrdən sonra Mande icmalarının çoxu dağılmış, bir qismi manilərə qoşulmuşdu.

van man

qədim çin dövlət xadimi. eramızın doqquzuncu ilindən imperator olub. eramızın 8-ci ilinin dekabrında saray çevrilişindən sönra özünü uzurpasiya yolu ilə yeni sin sülaləsinin imperatoru elan etmişdi. keçirdiyi islahatlar nəticəsində torpaq üzərindəki xüsusi mülkiyyəti ləğv edərək , torpaq və qulların alınıb-satılmasını qadağan etmiş , hər bir ailəyə pay torpağı vermiş , sikkə zərbi ,duz ,dəmir, şərabçılıq və çaylarda balıq tutmaq üzərində tam nəzarət yaratmışdı. lkain varlı torpaq sahiblərinin təzyiqi ilə eramızın 12-ci ilində torpaq islahatını və qulların alınıb satılması qadağasını ləğv edir. lakin islahatları sinfi ziddiyyətləri zəiflətmədi. eramızın 15-ci ilində ölkədə xalq üsyana qalxdı. eramızın 23-cü ilində üsyançı ordu dəstələri çan-yanı (çanqan) yəni paytaxtı alarkən v.manı qətlə yetirmişdilər. bununla belə van man tarixdə uzurpator olaraq da tanınır

kathe kollwitz

1867-ci ildə indiki kalininqrad o vaxtkı adi ilə Königsbergdə doğulmuş alman rəssam ,qrafik və heykəltaraşı. 1919-cu illərdə prusa rəssamlıq akademiyasının ilk qadın üzvü və ilk qadın professoru olmuşdur. ancaq 1933-cu ildə oradan faşistlər tərəfindən qovulmuşdur. hər iki dünya müharibəsi həyatına bir başa təsirini göstərmiş övladını (nəvəsini də) müharibədə itirmişdir. bu acıları çəkdiyi rəsmlərdə dilə gətirmişdir. rəsmlərində toxunduğu mövzuların başında ölüm , yoxsulluq və müharibələrin işçi sinifi üzərindəki ağır təsiri görülməkdədir.
Mutter mit totem Sohn - ana və ölmüş oğlu heykəli. 1-ci dünya müharibəsində ölmüş oğlu peterə həsr olunub :

heykəl berlindəki neue wache-də (müharibədə həyatını itirənləri anma yeri) 1993-cü ildən bəridir ki əsas diqqət mərkəzində olan abidəyə çevrilib.
belçikada müharibədə həlka olmuş almanların dəfn olunduğu qəbirstanlıqda k.kollwitz oğlu peterin xatirəsinə hazırladığı abidəsi
The Grieving Parents

abidənin açılışında kollvitz və əri

aclıq , səfalət , ümidsizlik dolu rəsmləri
alman uşaqlar acından ölür

işsizlik

dul qadın

baş qaldıran alman xalqına aid :
berlin toxucularının yürüyüşü

üsyan
və sairə
bir daha müharibənin olmamasını arzulayan kollvitzin çağırışı

kollvistin məzarı. berlin (Friedrichsfelde)

almaniyada kollvitsin şərəfinə Käthe Kollwitz Prize adlı sənətçilər üçün mükafat mövcuddur. 1960-cı ildən etibarən yaradılan mükafat bu günümüzə qədər hər il təşkil olunur. sənətçinin berlin , köln , moritsburq və Koekelare-də əl işlərindən ibarət muzeyləri var.

alfred dreyfus

yəhudi mənşəli fransız zabit. adının tarixə keçməsinin səbəbi dreyfus işinə görədir. işin mahiyyəti isə 1894-cü ildə fransa mürtəce hərbçilərinin fitnəkarlığı nəticəsində fransa baş qərargahı zabiti dreyfusu almaniyanın xeyrinə casusluqda ittiham edən məhkəmədir.bu məhkəmənin qərarı ilə dreyfus hərbi xidmətdən azad edilmiş və 1895-ci ilin yanvarında şeytan adalarına cəzas çəkmək üçün göndərilmişdi. məhz dreyfus işi 19-cu əsrin 90-cı illərində fransada hərbçilərin monarxist-aristokrat təbəqələrinin klerikallarla bloku və burjua demokratları arasında kəskin siyasi mübarizə obyektinə çevrildi. hərbi məhkəmə heç bir sübut olmadan deryfusa ömürlük katorqa cəzası kəsdi. irtica dreyfus işindən antisemitizmi və şovinizmi qızışdırmaq , respublika rejiminə və demokratik azadlıqlara hücum məqsədilə istifadə edirdi. qabaqcıl fəhlələr , sosialistlər , ziyalılar respublikanı müdafiə etmək və dreyfusa bəraət qazandırmaq üçün mübarizə aparırdılar. sol qüvvələrin başlıca olaraq fəhlə sinfinin respublikanın müdafiəsinə qalxması irtica qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etdi. 1899-cu il sentyabrın 19-da hökümətin təqdimatı ilə deryfus prezdent tərəfindən əfv edildi. 1906-cı ildə isə ona tam bəraət verildi. dreyfusun bəraət almasında əməyi olanlardan biri yazıçı e. zolya idi. yazıçı 13 yanvar 1898-ci ildə ''mən ittiham edirəm'' ( J'Accuse) adlı məktubu "L'Aurore" adlı qəzetində nəşr olunmuşdu. məktub fransanın o vaxtki prezidenti feliks fora ünvanlanmışdı. bununla da dreyfus haqsız olaraq ömrünün 13 ilini həbsdə keçirmiş və tam bəraət aldıqdan sonra ordudakı vəzifəsinə geri qaytarılmış və Fəxri Legion ordeni ilə təltif edilmişdir. e.zolyanın həmin o j'accuse məktubu :

verizm

italyanca həqiqət, düzgünlük kimi mənaları verən vero sözündən yaranmış 19-cu əsrin sonunda italyan ədəbiyyatı ,musiqisi və təsviri sənətində realist cərəyan. verizmin nümayəndələri dövrün ictimai-psixoloji konfliktlərini əks etditməyə çalışırdılar. ədəbiyyatda verizmə emil zolyanın naturalizm nəzəriyyəsi , habelə italyan sosialist hərəkatı ideyalarının təsiri olmuşdur. verizmin mühüm xüsusiyyəti məzlum zəhmətkeşlərə (başlıca olaraq isə əyalət yoxsullarına və kəndlilərə) dərin rəğbət hissidir. bu verizm nəzəriyyəçiləri covanni verqa (kənd namusu , Malavolyalar ailəsi və .s.) luici kapuana kimi yazarların romanlarında əksini tapmışdır. veristlər xalq dilində yazır , dialektlərdən geniş istifadə edirdilər. lakin veristlər ictimai ədalətsizliyin aradan qaldırılması yollarını görmürdülər. əsərlərindəki ümidsizlik motivləri , fizioloji amillərin şişirdilməsi də bununla bağlıdır. musiqidə verizmin ilk nümunəsi c.verqanın novellası əsasında bəstəkar Pyetro Maskanyinin bəstəsi olduğu kənd namusu (it. Cavalleria Rusticana) və rucero leonkavallonun məzhəkəçilər (it. pagliacci) operalarıdır. giacoma puccininin manon lesko (it. manon lescaut) , bohema (la boheme) , toska , çio-çio san ( madama butterfly kimi də bilinir) ,qərbli qız (La fanciulla del West) kimi operalar verizm nümunələridir. emosionallıq ,melodiyanın ifadəliliyi operalara müvəffəqiyyət qazandırsa da ,naturalizmə meyl ,melodramatizm, səthilik sürətlərin dolğunluğuna xələl gətirməmişdir. təsviri sənətdə isə verizm fəhlə və kəndlilərin həyatına maraq , ictimai tənqidi meyllərlə yanaşı , gerçəkliyə bədbin , bəzən isə passiv ,naturalistcəsinə münasibətilə xarakterizə olunur. rəssamlıqda verizmə nümunə:
cüzeppe pellissa da volpedonun dördüncü qüvvət (il quarto stato) rəsmi. rəsmdə işçi sinifi təsvir olunur. yəni əsas qüvvə bu sinifdir. digər siniflər isə adlı-sanlı insanlar , din adamları və avam xalq.

heykəltaraşlıqda verizm:
vinçenzo cemitonun The philosopher or Saint Paul heykəli :

boqomilçilik

x əsrdə çar birinci pyotrun dövründə balkan ölkələrində meydana gəlmiş dualist ,neoqnostik sekta. adını hərəkatın rəhbəri keşiş boqomildən alıb. tarixin ilk anarxist xristian məzhəbi sayılır. boqomistlər sərvəti ,dövlət hakimiyyətini feodal istismarını pisləyir , şərqi xristian kilsəsini və onun ayinlərini ümumilikdə isə
yer üzündəki bütün zənginlikləri rədd edirdilər. onlar belə fikirdə idilər ki bütün bunlar satanael (şeytan) tərəfindən yaradılıb. ona görə də boqomillər ətlə təması, ət yeməyi , evliliyi və şərab içməyi qadağan edirdilər. varlıları tənqid edib alçaldaraq kasıb təbəqəyə məxsus insanların haqqlarını müdafiə etmiş və onları öz ağalarına qarşı baş qaldırmağa səsləyirdilər. işləməyə xor baxan boqomilləri bəzən torbeshi (torba sözündən) adlandırdılar. buna səbəb isə gəzəyən boqomil keşişlərinin çiynində kasıblara vermək üçün sədəqə dolu torbanın olması idi. 17-ci əsrə qədər mövcud olduğu bildirilir

el greco

əsl adı domeniko teotogopuli olan və 1541-ci ildə kritdə doğulmuş mənşəcə yunan olan ispan boyakar. el qrekonu (yunan) təxəllüs olaraq istifadə etmişdir. 1565-ci ildə italiyaya gedən rəssam burada venesiya boyakarlığının təsiri ilə bir sıra əsərlər yaratmışdır. o əsərlərdən biri olan ''korun şəfa tapması''

yaradıcılığının formalaşmasında tisian , tintoretto , bassano və mikelancelonun təsiri olmuş , dini, mifoloji , məişət süjetlərində tablolar , portret və mənzərələr çəkmişdir. 1577-ci ildə isə ispaniyaya üz tutan el qrekonun gələcək yaradıcılığına manyerizm öz təsirini göstərmişdir. məhz bu dövr rəssamın işlərində realizm əlamətləri dini ehkamlarla , obrazların gərgin ekspressiyası , dünyanı və insanları idarə edən irrasional qüvvələrin əzəmətinin dramatik duyumu ilə əvəz olunmuşdu. bu işlərdən bəzilərinə nümunə olaraq 1586-88-ci illərdə çəkdiyi qraf orqazın dəfni :

Rəsmdə özünə də yer verib:

rəsmin maraqlı cəhətlərindən biri də təsvir edilən şəxslərin rəssam tərəfindən ayrı-ayrılıqda portretləri də var ki qreko bu şəkil də onlardan bəzilərinə yer verib. misal olaraq Antonio de Covarrubiasın portreti

rodrigo vazkez de arkenin portreti

apostol pyotr və pavel

toledonun görünüşü və ya toledoda tufan

el qrekonun avtoportiret və portretləri psixoloji xarakteristikasının kəskinliyi ilə fərqlənir.
Kardinal Don Fernando Ninyo de Qevaranın portreti :

rəsmləri və həyatı bəzi yaradıcı insanlara ilham mənbəyi olmuşdur. örnək olaraq alman şairi Rainer Maria Rilke və yunan yazar , şair niko kazancakis bu şəxslərdəndir. rəssamın həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı 2007-ci ildə yunan rejissor Yannis Smaragdis tərəfindən el greco adlı film də çəkilib

jan jak dessalin

1758ci il doğumlu haitinin (əvvəllki adı ilə santo daminqo) gələcək inqilabının liderlərindən biri , ilk imperatoru. adının tarixə həkk olunması haitidə başlanan zənci və mulatların fransa əsarətindən qurtarmaq uğrunda baş verən üsyanın rəhbərlərindən olması idi. 1790-cu ilədək dessalin familiyalı bir nəfərin qulu olmuş və onun soyadını daşımışdır.1791-ci ildə zənci qulların və mulatların plantasiya sahiblərinə qarşı üsyanında iştirak etmiş, tüssen lüverturun (haiti generalı və üsyanın liderlərindən biri) yaxın köməkçilərindən olmuşdur. t. lüvertur fransızlar tərəfindən 1802-ci il iyunun 15-də fransız general leklerk tərəfindən əsir götürüldükdən sonra da mübarizəni davam etdirərək işğalçıları adadan qovmuş özünü 1804-cü ildə birinci yakov adı ilə haiti imperatoru elan etmişdir. imperator olduqdan sonra zənci və mulatlara torpaq paylaması iri torpaq sahiblərinin narazılığına səbəb olmuşdur. ona qarşı qalxan üsyan nəticəsində 1806-cı il 17 oktyabr tarixində amansızca qətlə yetirilmişdir. haiti üsyanı tarixdə qulların qələbəsi ilə bitən yeganə üsyandır

cockaigne

orta əsrlər avropasında insanların işləmədən dəbdəbəli, bolluq içində yaşadığı xəyal edilən utopik yer. ayrı-ayrı avropa xalqlarında bu utopik yerlə eyni dəb-dəbəyə sahib olduğu təsəvvür edilən bir neçə yerlər var. misal olaraq italyanlar həmin yeri Paese della Cuccagna , hollandlar Luilekkerland yəni tənbəl, ləzzətli torpaq , almanlar Schlaraffenland , ispanlar sausa (sausa peruda həm də zəngin şəhərdir . şəhərin belə adlanmağına səbəb elə bu əfsanəvi yerdir) norveçlilər isə Lubberland (lubber - tənbəl şişman dost mənasındadır. ) adlandırıblar. əfsanələrə görə burada şərablar çay kimi axır , evlər tortdan hazırlanır , küçələr xəmirdəndir. mağazalarda hər kəsə pulsuz mallar verilir. əfsanənin irlandiya mədəniyyətində olan versiyası aislinge Meic Conglinne (MacConglinnenin xəyalı) parodiyasıdır. xalq parodiyasında yeməkdən doymayan cinin əsarətində olan kralın cockaignenin xəyalını gördükdən sonra sağalmasından bəhs olunur. başqa bir əfsanəyə görə xııı əsr fransız təmsili olan cocagne-nin ilahiləşdirilmiş sehrli ada olan avalonu məzhəkə etmək üçün yazıldığı güman edilir. ingilislərin monastr həyatını satira mövzusu edən “The Land of Cockaygne” şeiri də o ərəfələr yazılmışdı.
pieter bruegelin cockaigneni təsvir etdiyi rəsmi olan Het Luilekkerland

abş realist rəssaml vincent desiderionun cockaignesı

carmina burana kantatasında bu şəkildə adı keçib Ego sum abbas Cucaniensis yəni cockaignenin rahibiyəm

(youtube: )