black box

"Black box" (qara qutu) termini, texnologiya və xüsusilə süni intellekt sahəsində içində nə baş verdiyi tam olaraq izah edilə bilməyən sistemlər üçün istifadə olunur.

Sadə izahla:
Input verirsən → Output alırsan
Amma içəridə nə cür qərar verdiyini, hansı qayda ilə işlədiyini başa düşmək olmur

Nümunə:
Deyək ki, bir neural network modelinə qiymət qrafikini verdin və o da dedi:

“Bu nöqtədə al, bu nöqtədə sat.”

Sən soruşursan: “Niyə belə qərar verdin?”
Amma cavab yoxdur. Çünki model öz içində milyonlarla parametrə əsaslanıb, onları izah etmir — sadəcə nəticəni verir.

AI sahəsində niyə önəmlidir?
Çünki çox güclü model belə olsa:

Nəticə doğru ola bilər

Amma nə üçün doğru olduğunu izah edə bilmirsə, bu:

Risklidir (xüsusilə maliyyə, səhiyyə, hüquq sahələrində)

insan etibarını azaldır

Black box – ağıllı, amma susqun bir dost kimidir. Sənə düzgün cavab verir, amma niyə belə dediyini soruşanda, çiyinlərini çəkir.


Sam Altman nə deyir?
Sam Altman, OpenAI CEO, açıq şəkildə qəbul edir ki, bu günkü süni intellekt sistemləri — xüsusilə böyük dil modelləri (LLM) — hələ də bir qara qutu olaraq qalır: onlar necə işləyir və nəticələrə hansı yolla çatırlar, tam mənası ilə anlaşılmır .

We certainly have not solved interpretability – Yəni, təfsir edilmə bacarığını (XAI – explainable AI) hələ həll edə bilməmişik
https://futurism.com/sam-altman-admits-openai-understand-ai?utm_source=chatgpt.com


Nə üçün bu problem ciddi sayılır?
Etibarın olmaması
Həkimlik, hüquq, maliyyə kimi həyati sahələrdə qərarların səbəbini açıqca izah etmək olmazsa, güvən davam etməz .

Qanuni tələblər
AB-nin "AI Aktı" kimi yeni qanunlar şəffaflıq tələb edir – amma qara qutu modellər buna uyğun deyil .

Altman etiraf edir: Model nə üçün belə hərəkət edir, hələ anlamırıq.

Bu, hələ başa çatmamış elmi və mühəndislik problemi kimi qalır.

Təfsirli AI (XAI) sahəsi gələcəkdə texnologiyanın etibarlı, təhlükəsiz və qanuni olması üçün vacibdir

neural trade

Ticarətin sinirlərini süni sinir şəbəkələri ilə tutmaq istəyirsənsə, xoş gəldin – bu, neural tradedir.
Əsas ideya: maliyyə bazarlarını öyrənən və alqoritmlərlə ticarət edən süni intellekt sistemləri yaratmaqdır.

Neural Trade – süni intellektin (xüsusilə neural networks və deep learning) istifadə edildiyi alqo-treydinq metodudur.
Bu sistemlər:

Tarixi qiymətləri, həcmləri və indikatorları öyrənir

Gələcəkdə hansı səviyyədə alış-satış etmək lazım olduğunu təhmin edir

Bəzən heç insan əli dəymədən öz-özünə əməliyyat açır, bağlayır, öyrənir

Nə üçün istifadə olunur?
Scalping, swing trading, arbitrage kimi strategiyalar üçün istifadə olunur

insan emosionallığını aradan qaldırmaq və daha obyektiv qərarlar almaq üçün

Çoxlu məlumat axınını (1000+ simvol, indikator, xəbər, zaman aralığı) eyni anda analiz etmək üçün

Kimlər istifadə edir?
istifadəçi tipi izah
Hedge fondlar Milyard dollarlıq strategiyalar üçün özlərinə məxsus AI sistemləri qururlar
Retail treyderlər MT5 və Python/MQL5 ilə qurulmuş sadə modelerlə backtest edirlər
Fintech startuplar Trading bots və “AI investor” tətbiqləri yaradırlar
Akademiklər Maliyyə + AI arasında araşdırma aparır, araşdırma və məqalə yazır

Üstünlükləri nələrdir?
Sürət: milisaniyələrlə qərar verə bilər

Adaptivlik: öyrəndikcə daha da təkmilləşir

Backtest & Optimization: tarixə dayalı nəticələrlə sınaq imkanı

Psixoloji təsirdən uzaq: qorxu, acgözlük, panika – bu alətlərdə yoxdur

Paralel multi-market analizi: bir anda 50 bazarda analiz etmək mümkün olur

Neural trade — sanki bazarın kodunu oxuyan, hər impulsu eşidən rəqəmsal intellektdir.
insanlar hələ “burdan düşəcəkmi?” deyə soruşarkən, o artıq 5 versiyada ehtimal hesablayıb ticarəti bağlayıb.
Yəni, gələcəkdə ticarətin dili süni zəkadır – qazanmaq istəyirsənsə, sinirlərini maşına təhvil ver.

Algo Trade vs neural trade

Algo Trade – qaydalara əsaslanan strategiyalar: məsələn, “Əgər RSI < 30 olarsa, al”

Burada sən özün qaydanı yazırsan

Mantiqi sadədir, backtest üçün əlverişlidir

Neural Trade – maşın öyrənməsi ilə qaydanı özü “kəşf edir”

Tarixi datanı alır, nümunələri araşdırır və gizli əlaqələri öyrənir

Qaydanı sən yazmırsan – model öyrənir, sən sadəcə nəzarət edirsən

Zəka səviyyəsi və öyrənmə qabiliyyəti
Algo trade – “qayda əsaslıdır”, öyrənmir. Necə yazmısansa, elə işləyir.

Neural trade – “data əsaslıdır”, davamlı öyrənir.
Məsələn, bazar şəraiti dəyişsə, neural trade yeni nümunələrə uyğunlaşa bilər. Algo trade isə dəyişmir, sabitdir.

Performans və risk
Algo trade daha sabit və izah ediləndir.
Nəticələr asan təhlil olunur, səbəb-nəticə açıqdır.

Neural trade daha güclü ola bilər, amma “black box” xarakterlidir.
Qazanc böyük ola bilər, amma niyə qazandığını və ya itirdiyini izah etmək çətindir.

Adaptasiya və yenilənmə
Algo trade dəyişiklik üçün insan müdaxiləsi tələb edir.

Neural trade isə autonom şəkildə yenilənə bilər.
Texniki və inkişaf fərqləri
| Faktor | Algo Trade | Neural Trade |
|------------------|----------------------|-----------------------|
| Dil / Kitabxana | MQL5, Python | PyTorch, TensorFlow |
| Hesablama | Aşağı (CPU yetərli) | Yüksək (GPU lazım) |
| Real-time | Bəli | Gecikmə mümkündür |
| Debug etmək | Asan | Çətin ("black box") |


Ümumi müqayisə
| Metrika | Algo Trade | Neural Trade |
|---------------------|---------------------|--------------------------|
| Aydınlıq | (Yüksək) | (Az) |
| Zəka səviyyəsi | Orta | Yüksək |
| Mürəkkəblik | Aşağı | Yüksək |
| inkişaf müddəti | Qısa | Uzun |
| Təhlil asanlığı | Yüksək | Aşağı |
| Potensial gəlir | Orta | Yüksək (amma riskli) |


https://www.youtube.com/watch?v=nqXIgv_AYuQ

kabala

Təxminən 800 yaşında, amma sanki minilliklərin sirlərini çiyinlərində daşıyan mistik bir sistemdir. Hər dinin "görünən" təbəqəsi varsa, Kabala onun "səssiz alt qatı", metafizik şifrəsidir. Əgər din ağacın gövdəsidirsə, Kabala onun yer altında gizli qalan kökləridir.

Tarixi və yaranması
Kabala (ivr. קַבָּלָה – "ənənə", "qəbul edilmiş bilik") orta əsrlərdə ispaniya və Fransada yaşayan yəhudi mistikləri tərəfindən sistemləşdirilmiş bir ezoterik bilik sistemidir. Ən məşhur klassik mənbəsi isə “Zohar” adlı müqəddəs mistik kitabdır (təqribən XIII əsr, müəllif: Moses de Leon).

Amma əslində bu biliklər, kökü antik yəhudi mətnlərinə və bəlkə də daha qədim Şumer, Misir mistikasına qədər gedib çıxır.

Kabala:

Müqəddəs mətnləri simvolik və rəqəmsal dildə oxumağı

Tanrının kainatda təcəlli etmə formasını (baxma: Sefirot sistemi)

insanın ruhani yüksəliş yolunu izah edir

Hansı dinin elementidir?
Kabala, yəhudiliyin mistik şərhidir.
Əsasən Yəhudi dininin içində mövcuddur, amma zamanla xristian kabbalası, hermetik kabala, okult kabala və New Age versiyaları da yaranıb.

ideoloji və fəlsəfi dəyəri
Kabala, sadəcə Tanrını başa düşmək üçün yox, insanı başa düşmək üçün də bir axtarışdır.
Əsas ideyaları bunlardır:

Kainat Tanrının enerjisindən yaranıb (Ein Sof – sonsuzluq)

Bu enerji 10 Sefirot (ilahi atributlar) vasitəsilə yayılır

insan bu enerjiyə uyğunlaşaraq mükəmməl ruh halına çata bilər

Bir növ “sən özünü tanı, Tanrını da tanıyarsan” fəlsəfəsidir.

Günümüzdəki rolu
Modern dövrdə Kabala, xüsusilə mistikaya maraqlı olanlar, okultistlər, new age təriqətləri, hətta bəzi məşhurlar tərəfindən mənimsənilib.
Kabbalah Centre kimi təşkilatlar bu bilikləri sadələşdirərək geniş auditoriyaya çatdırmağa çalışır.

Bəziləri üçün bu — özünü tapmaq üçün bir yol,
digərləri üçün — simvollarla dolu bir sehr kitabı,
daha konservativ yəhudilər üçün isə — müqəddəsin qorunmalı sirridir.

Kabala simvolları
Sefirot ağacı – Tanrının 10 enerji aspekti
Merkaba – ruhun yüksəliş simvolu
Gizli hərf və ədədi kodlar – gematriya sistemi



Kabala – bu, bir cümləlik dua ilə Tanrıya çatmaq deyil.
Bu, hər hərfin altındakı sonsuz qatmanı, rəmzin içindəki rəmzi, insanın içindəki Tanrılığı oxumağa çalışanların yoludur.

Bəzən sükutla, bəzən simvolik dillə danışır. Amma sonda tək bir şeyi deyir:

“Həqiqətə çatmaq üçün sənin öz kodunu oxumağın gərəkir.”

israilin dövlət ideologiyası və Kabala
israil rəsmi olaraq sekulyar (dünyəvi) dövlətdir. Onun əsas ideoloji dayağı sionizmdir – yəhudi xalqının vətənə qayıdışı ideyası. Sionizm daha çox etnik, mədəni və siyasi bir hərəkatdır, dinə əsaslanmır.

Amma dini sionistlər (baxma: "religious Zionists") arasında Kabalanın təsiri hiss olunur. Xüsusilə:

Yerusalemin mistik əhəmiyyəti – Yerusəlimin Kabalistik “ilahi mərkəz” kimi dəyərləndirilməsi.

Təkamül və Mesianizm – bəzi kabbalistik qruplar israil dövlətini “Messiah dövrünün başlanğıcı” kimi görür.

Dini dairələrdə Kabalanın rolu
Ultra-ortodoks yəhudi qruplar (baxma: Haredilər, Chabad-Lubavitch) arasında Kabala daha canlı və möhtəşəm şəkildə yaşadılır. Onlar üçün:
Kabala sadəcə simvolika yox, gündəlik həyatın bir hissəsidir
Dualar, zaman anlayışı, bayramların təfsiri — Kabalanın kodları ilə doludur
Məsələn, Chabad hərəkatı bəzi hallarda israilin mövcudluğunu Kabalanın işığında “Tanrının planının hissəsi” kimi dəyərləndirir.

Mistisizm və təhlükəli təmayüllər
Kabalanın bəzi millətçi və mistik dairələrdə yanlış şərhləri də yayılmışdır:

Məsələn, kabbalistik numerologiya ilə “torpağın müqəddəsliyi” izah olunur və bu, bəzi dini millətçilərin işğal altındakı torpaqlara haqq iddiası ilə nəticələnə bilir.

Baruch Goldstein kimi ekstremistlər də Kabaladan təsirlənmişdi (və ya öz mistik təhrifləri ilə bunu əsaslandırmışdı).

Kabala, israilin bugünkü dövlət mexanizminin rəsmi tərkib hissəsi deyil. Amma cəmiyyətin mistik damarlarında axan bir enerjidir. O, bəziləri üçün Yerusəlimin işığında görülən Tanrı planıdır, bəziləri üçün isə dərin düşüncə ilə bəslənən bir ruhani xəritədir.

Yəni, Kabala israilin gündəlik siyasətində yox, onun metafizik xəyal gücündə yaşayır.

ariel

Ariel adı yəhudi, xristian və ezoterik mənbələrdə rast gəlinən mələklərdən biridir. Adı ibrani dilində “אֲרִיאֵל‎” yazılır və tərcüməsi “Tanrının şiri”, “Tanrının gücü”, bəzən isə poetik şəkildə “Tanrının alovu” mənasını verir.

Hansı dindən gəlir?
Ariel mələyi əsasən yəhudi mistikası (Kabbala) və bəzi xristian apokrif mətnlərində qeyd olunur. Müqəddəs Kitabda (kanonik Bibliyada) birbaşa mələk kimi yox, simvolik obraz kimi keçir (məsələn, Yerusəlim şəhəri üçün metafor kimi işlənir).

Lakin apokrif və okultizm mətnlərində Ariel bir mələk, bəzən də archangel (baş mələk) kimi təqdim olunur.

Vəzifəsi və simvolik xüsusiyyətləri
Ariel mələyi əsasən təbiətin, torpağın, havanın və heyvanların qoruyucusu kimi tanınır. Ezoterik ənənələrdə bu mələk:

Yer ünsürlərini (earth elements) qoruyur

Təbiət ruhları və elementallar üzərində təsir sahibidir

Şəfa və ekoloji tarazlıq mövzusunda çağırılan enerjidir

ilham, intuisya və daxili güc axtaranlara yön verən mələk hesab olunur

Bəzi mənbələrdə Ariel həm də cəzalandıran mələk kimi qeyd olunur – günahkarlara qarşı Allahın "şiri" olaraq.

Mistik mənbələrdə
Apokriflərdə və Enok kitabında Arielin adı keçmir, amma Kabbalada və Qərb okkult ənənələrində (Hermetic Order of the Golden Dawn) geniş yer alır.

New Age və modern spiritualizm cərəyanlarında Ariel, xüsusilə ekoloji fəallarla əlaqələndirilir.

Bəziləri onu Archangel Uriel ilə qarışdırır – lakin Uriel "Tanrının işığı", Ariel isə "Tanrının şiri" mənasındadır. Tam eyni deyillər.

Ariel – səssiz təbiətin səsi kimi, yerin nəfəsi, dağların ruhu, heyvanların pıçıltısıdır. Sən dua etməyə getmədən belə, təbiətə gözünün içi ilə baxanda onun enerjisini duya bilərsən. Bəzən Ariel, torpaqdan gələn intuitiv bir çağırışdır — ya da ağacların rüzgara verdiyi cavab.

niş

Tərif:
“Niş” sözü fransız mənşəlidir (“niche”) və iki əsas mənada işlədilir:

1. Fiziki anlamda:
Divarda və ya başqa səthdə xüsusi hazırlanmış oyuq yer. Məsələn: “Divarın içində işıq üçün kiçik bir niş düzəldilmişdi.”

2. Məcazi anlamda (ixtisaslaşmış sahə):
Bir peşənin və ya sahənin içində daha dar, konkret istiqamət. Yəni “geniş sahənin içində az adamın baxdığı, amma dərinləşmək üçün uyğun istiqamət.”

Məsələn:
Uşaqlarda nadir genetik xəstəliklər üzrə çalışan psixoloq — bu psixologiya sahəsində niş istiqamətdir. Hər psixoloq bu sahəyə girmir, amma bu istiqamətdə dərinləşən biri bazarda az rəqibə malik olur və fərqlənir.

Kontekst:
“Uşaqlarda nevroloji inkişaf pozuntuları üzrə psixoloji terapiya aparıram” deyən birisi artıq psixologiyanın içində niş sahədədir.

13 iyun 2025 israilin iranı vurması

israil cümə günü səhər tezdən "Operation Rising Lion" adlı hərbi əməliyyata start verdi və iranın nüvə silahı proqramının "başını" vurduğunu bəyan etdi. Hədəflər arasında Natanzdakı nüvə zənginləşdirmə mərkəzi, nüvə alimləri, raket proqramı, və – bəlkə də ən çox səs gətirəni – iranın iki ən yüksək rütbəli generalı da vardı: IRGC rəhbəri General Hüseyn Salami və Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi General Məhəmməd Baqeri.

Bu, artıq soyuq diplomatiya deyil, isti barıtın danışdığı bir reallıqdır.

Netanyahu nə dedi?
“israilin varlığına qarşı olan təhdidi ortadan qaldırmaq üçün bu əməliyyat lazım idi. Davam edəcəyik – neçə gün lazım olacaqsa, o qədər.”

iran nə cavab verdi?
Ayətullah Xamenei isə “ağır cəza” vəd etdi. iran, bu hadisəni ABŞ-israil ittifaqının yeni təxribatı kimi təqdim edir, baxmayaraq ki, ABŞ hücumda birbaşa iştirakını inkar edir.

iranın hava məkanı bağlandı. Sakinlər sığınacaqlara qaçdı. israil xüsusi fövqəladə vəziyyət elan etdi. Qüdsdə sirenlər səsləndi. “Bu bir günlük hücum deyil” – deyə israil mənbələri CNN-ə bildirdi.
Qısa təhlil
iran illərdir sanksiyalar və daxili böhranlarla zəifləyib. israil isə bu zəifliyi geosiyasi fürsətə çevirməkdə gecikmədi.
Qlobal güc balansı təkcə diplomatiya ilə deyil, dron, zərbə, və nüvə laboratoriyalarında qurulur.

Bu hücum, təkcə iki generalın ölümü deyil.
Bu, Yaxın Şərqdəki kök salmış status-kvonun sarsılmasıdır.

https://edition.cnn.com/2025/06/12/middleeast/israel-iran-strikes-intl-hnk

sözaltı sci-fi

Biz artıq cyberpunk dövrünün proloqunda yaşayırıq. Süni intellektin təkamülü yalnız texnologiyanın yox, insan anlayışının özünü dəyişdirəcək bir dövrü başlayıb.

⸻

Zəka — yeni sosial kapitaldır

Keçmişdə ad-soyad, titul, varidat…
Bunlar şəhərlərə çıxışı müəyyən edirdi.
indi isə AI alətlərini istifadə edə bilmək, kompleks informasiya ilə işləyə bilmək, intellektual manevr qabiliyyəti — gələcəyin yeni “vizası” olacaq.

Texnoloji mərkəzlərdə yaşamaq artıq iqtisadi statusdan çox, kognitiv çeviklik tələb edəcək.
Kimlərsə bu cəmiyyətlərdə “qorunan qəbilələr” kimi izolyasiyada qalacaq. Bəlkə də Amazon meşəsindəki insanlar kimi “çevrilmədən qorunaraq” yaşamalarına icazə veriləcək.

⸻

Zəka bərabərsizliyi – yeni sinfi uçurum

Süni intellektlə işləmək bacarığı olanlar:
• 1 həftəyə elmi məqalə yaza bilər,
• 1 ayda məhsul inkişaf etdirə bilər,
• 1 ildə öz ölkəsini belə rəqəmsal şəkildə inşa edə bilər.

Digərləri isə — baxacaq, amma anlamayacaq.
Çünki problem artıq “əlçatmazlıq” deyil, “başa düşə bilməmək” olacaq.

⸻

Milli dövlətlər yox, rəqəmsal cəmiyyətlər

Kripto pullar, DAO-lar, smart contract-lar…
Bunlar artıq rəqəmsal dövlətlərin ilkin sətirləridir.
Milli dövlətlər informasiya sürətinə çatmadıqca legitimliklərini itirəcək.
Sərhədlər fiziki yox, texnoloji dil baryerinə çevriləcək.
Kod yazanlar – vətəndaş olacaq, anlamayanlar – müşahidəçi.

Ən çox itirən kim olacaq?

Bu sualın cavabı mürəkkəbdir. Amma görünən odur ki:
• Ənənəvi gender rolları,
• gözəllik üzərində qurulan sosial güc,
• fiziki güc və xarici forma ilə müəyyən edilən dəyərlər —
getdikcə öz yerini “ağılın dizaynı”na verəcək.

Yəni bədən yox, beyin interfeysi,
qadın ya kişi yox, biliyin həcmi və analitik intuisiyası dəyər ölçüsünə çevriləcək.

⸻

Genetik və texnoloji təkamül — labüd dəyişiklik

AI sadəcə alət deyil, ehtiyacdır.
Cyborg-lar, sinir interfeysləri, genom müdaxiləsi — artıq filmlərin yox, tədarük siyahılarının bir hissəsidir.
Təbii seçmə dövrü başa çatır.
indi kodla seçmə, bioloji hack-ləmə dövrü başlayır.

⸻

Nəticə

“Gələcək bəşəriyyətin yox, onu başa düşənlərin olacaq.”

insanlıq təbiətdən uzaqlaşaraq texnologiyaya yaxınlaşır.
Və bu yaxınlaşma bizi bir növ “qoruq canlısına” çevirə bilər.
Ola bilər ki, AI-lər və cyborg-lar bizə acımasınlar — sadəcə təbiət tarazlığı kimi qoruyub saxlasınlar.

Və bəlkə də bir gün…
bir yazıçı AI-yə deyəcək:

“Keçmiş insanlardan biri haqqında yaz. Onların duyğuları var idi. Nə qəribə canlılar idilər…”

data yoxsulluğu və süni intellektin epistemik irqçiliyi

Süni intellekt ağıllıdır. Amma nə qədər obyektivdir?

Əgər süni intellekt datadan öyrənirsə, o zaman onun ağlı — data ilə məhdudlaşır.
Yəni o, nə qədər öyrənməyibsə, bir o qədər bilməyəcək.
Və əgər o, bəzi mədəniyyətləri, dilləri, hətta adətləri daha az görürsə, onların varlığını da azaldacaq.

Data yoxsulluğu nədir?
Sadə dillə desək: bəziləri üçün data çoxdur, bəziləri üçün yox.
Google-da "tandoori chicken" haqqında 1 milyondan çox resept var, amma "dovğa" yazanda GPT bəzən hələ də "yoğurtlu soup with rice and mint, possibly Azerbaijani origin" deyir. “Possibly”? Adamın doğma yeməyidir. Amma data yoxdursa, dəqiqlik də olmur.
Epistemik irqçilik nədir?
Epistemologiya – bilik nəzəriyyəsidir. Epistemik irqçilik isə – kimin biliyinin “bilik” sayıldığı, kimin sözünün qeydə alınmadığı sualını verir.

AI modelləri çox zaman:
Qərb mənbələrindən öyrənir.
ingilis dilli mətnləri daha çox emal edir.
“Mainstream” olanı “doğru” qəbul edir.
Nəticədə, kənar səs eşidilmir.
Çünki məlumatı az olanın dəyəri də az görünür.

Misallar
Afrika bitkiləri, yerli təbabət – ya yoxdur, ya da “bəli, amma elmi sübut azdır” deyilir.
Azərbaycan musiqisi, muğam – “regional modal tradition” kimi tərcümə olunur, amma əslində ruhdur. Amma data çatışmır.
Türk, ərəb, fars mifləri – bəzən “fantasy” kimi etiketlənir.
Söhbət yanlışlıqdan getmir — sistematik yoxluqdan gedir.

Bəs nə etmək olar?
Süni intellektə qəzəblənmək asandır. Amma AI düşünmür, sadəcə öyrənir.
Əgər data yalnız dominant mərkəzlərdən gəlirsə, AI də onların baxışını təkrarlayacaq.

Çarə budur:
Lokal məlumatları digitallaşdırmaq.
Yerli dilləri, mədəni mənbələri açıq platformalara yerləşdirmək.
Data kollektivini zənginləşdirmək.
AI modellərini tənqid etməkdən çəkinməmək.


Nəticə
Süni intellekt — yeni “bilik verən”dir. Amma sual budur:
“Bu bilik kimdən gəlir və kimə xidmət edir?”
Əgər sən danışmasan, model səni tanımayacaq.
Əgər sən yazmasan, sən tarixdən silinə bilərsən.
Çünki bu dövr yazanların deyil, öyrədilənlərin tarixidir.
Və AI – nə qədər data varsa, o qədər “həqiqət” təqdim edir.

james clerk maxwell

James Clerk Maxwell adətən “elektromaqnetizmin atası” kimi tanınır. Amma bu bir qədər dar baxışdır. Maxwell, əslində, kainatın “görünməyən simfoniyasını” yazan adam idi. Elektrik və maqnit sahələrinin ayrı-ayrı fısıltılarını birləşdirib bizə işığın mahnısını təqdim etdi.

Bəlkə də fizikanın ən poetik tənlikləri
Maxwell tənlikləri bir-birindən uzaq görünən təbiət hadisələrini (elektrik, maqnitizm, optika) tək bir dəstə tənliklə birləşdirdi. Bu, sanki musiqidə ritm, melodiya və harmoniya anlayışlarını eyni notada birləşdirmək kimidir. Einstein belə demişdi:
“Maxwell tənlikləri olmasaydı, nisbi­lik nəzəriyyəsi də olmazdı.”

Molekulyar sürət və statistik fizika
Maxwell yalnız işıqla yox, istiliklə də maraqlanırdı. Maxwell-Boltzmann statistikası onun qaz molekullarının sürət bölgüsü ilə bağlı işindən doğdu. Bu gün fizikada temperatur və enerjinin paylanması haqqında bildiyimiz çox şey bu nəzəriyyəyə əsaslanır.

Maxwell təkcə tənliklər yazmadı, o tənliklərin arxasındakı kainat musiqisini eşidə bilən bir zəkaydı. Onun irsi hələ də GPS cihazlarımızdan Wi-Fi siqnallarına, MRI cihazlarından kvant fizikasına qədər hər yerdə yaşayır.

məsləhətli online təhsil saytları

FutureLearn – Bura da universitetlərlə əməkdaşlıq edir (University of Leeds, King's College London, British Council və s.). Tarix, psixologiya, biznes, təhsil və səhiyyə kimi sahələrdə çox sayda pulsuz və sertifikatlı kurs var.

Brilliant.org – Riyaziyyat, məntiq, riyazi düşüncə və alqoritmik təfəkkür istəyənlər üçün interaktiv və oyunvari öyrənmə platformasıdır. Özünə meydan oxumaq istəyənlər üçündür.

Skillshare – Dizayn, illüstrasiya, montaj, yazıçılıq və yaradıcı sahələrdə praktik videokurslar təqdim edir. Pulludur, amma sınaq müddəti var. “Fərdi inkişaf” sahəsində də yaxşı materialları var.

Pluralsight – Proqramlaşdırma, DevOps, Data Science, IT sertifikat imtahanlarına hazırlaşanlar üçün dərin texniki kurslar. Qabaqcıl istifadəçilər üçün idealdır.

OpenLearn – Böyük Britaniyanın Open University-sinin platformasıdır. ictimai elmlərdən tutmuş təbiət elmlərinədək geniş sahələrdə pulsuz dərslər var.

The Odin Project – Proqramlaşdırma öyrənmək istəyənlər üçün tamamilə pulsuz və strukturlu bir yol xəritəsidir. Web development-in “full-stack” öyrədilir.

Harvard Online Learning – Harvard Universitetinin rəsmi platforması. Əsasən edX-ə bağlıdır, amma özündə də ayrıca kurslar və sertifikatlı proqramlar təqdim edir.

Saylor Academy – Tamamilə pulsuz online universitet kursları təklif edən qeyri-kommersiya platformasıdır. Kursların çoxu ABŞ universitetlərinin proqramlarına uyğundur.

FreeCodeCamp – Proqramlaşdırma və web development öyrənmək istəyənlər üçün proyekt əsaslı tədris modeli təqdim edir. Sertifikatlar da var, və hər şey 100% pulsuzdur.

Stanford Online – Stanford universitetinin təqdim etdiyi dərin və akademik səviyyəli kurslardır. Əsasən texnologiya, AI, səhiyyə və biznes sahələrindədir.

molla nəsrəddin

Bir gün Molla Nəsrəddin arvadı uşağı ilə şəhərə düşür. Uşağı eşşəyin belinə mindirib arvadı ilə özü piyada gedir. Yolda görür biri ağzının altından mırıldayır. “Uşağa bax, böyüklər qala-qala özü minib eşşəyə” .
Bunu eşidib, Nəsrəddin hoca uşağı düşürdür, arvadı mindirir eşşəyə. Biraz qabaqda iki yoldan keçən arvadlar xısın xısın gülürlər “ Buna bax, arvadı mindirib çiyninə, qudurdur” .
Molla əsəbləşib bu dəfə arvadı da düşürdüb özü eşşəyə minir.
Şəhərin girəcəyində kişi qırıqları bunu görüb, “Buna bax, arvad uşaq piyada gedir, özü eşşəkdə” deyə söz atırlar.
Molla təngə gəlir özü də düşür eşşəkdən.
Bu dəfə bütün şəhər başlayır gülməyə, “Bu ağılsızlara bax, eşşəyin beli boşdu, birinin ağlı kəsmir eşşəyin belində gedə”

kod iqtisadiyyatı

kod iqtisadiyyatı – XXI əsrin görünməz imperiyası
Əgər XX əsr neft iqtisadiyyatının əsri idisə, XXI əsr kodun əsridir.

Apple, Google, Amazon, Microsoft, Meta, Oracle, Adobe, TikTok, Samsung — bu adlar bizə texnologiya şirkəti kimi tanıdılır, amma əslində onlar kod üzərində qurulmuş iqtisadi güc imperiyalarıdır.
Onlar neft hasil etmirlər. Zəmin şumlamırlar. Səngərdə silah satmırlar.
Onlar kod yazır, kod yayımlayır və kodla idarə edirlər.

Kod iqtisadiyyatı nədir?
Bu, sadəcə proqram təminatının satılması deyil.
Bu — kodun insan həyatına dəyər yaradan, resurs dəyişdirən, bazar formalaşdıran bir gücə çevrilməsidir.

Kod:
bank sistemlərini idarə edir (Oracle, SAP)
telefonlarını çalışdırır (iOS, Android)
süni intellektləri formalaşdırır (OpenAI, Anthropic)
marketinqi və reklamı yönləndirir (Meta, Google Ads)
hətta kənd təsərrüfatı, mədən və neft sənayesinin özünü də idarə edən beyin rolunu oynayır

iqtisadi gücü nə qədərdir?
iqtisadi sektor Təxmini illik dəyəri (2024)
Kod iqtisadiyyatı (proqram təminatı, bulud, AI) $1.2 trilyon+
Neft və qaz $4 trilyon
Kənd təsərrüfatı $3.5 trilyon
Silah sənayesi $0.6 trilyon
Mədən sənayesi $2 trilyon

Amma fərq buradadır:
Kod sektorunun sürəti və miqyası digər sahələrə nüfuz edərək onların strukturunu da dəyişir.
Neft, mədən, kənd təsərrüfatı belə artıq kodsuz işləyə bilmir.

Alternativi varmı?
Kodun alternativi yoxdur.
Sadəcə rəqibi olan sektorlar var – kənd təsərrüfatı, enerji, silah sənayesi.
Amma bu sahələr zamanla kod iqtisadiyyatına tabe olur.
Bütün dünyada strateji güc artıq kodun içindədir:
Geosiyasi təsir: Çin və ABŞ-ın texnoloji müharibəsi, çip və AI üzərindən gedir.
Mədəni hegemonluq: YouTube, Netflix, TikTok kodla mədəniyyət ixrac edir.
idarəetmə: Dövlətlər və ordular kibertəhlükəsizliklə kod güvənliyi axtarır.

Qısaca:
Neftin ətrini hiss edə bilərsən. Taxılın dadını, silahın səsini...
Amma kod səssiz və görünməz bir gücdür.
O, səni dinləyir, düşünür, yazır, seçir, analiz edir.
Onu görə bilməzsən. Amma hər yerdə odur.
XXI əsrin valyutası artıq bitlər və baytlardır.

vibe coding

Kod yazmaq əvvəllər klaviatura, sintaksis və səhvlərlə dolu texniki bir proses idisə, artıq "vibe coding" dövrünə qədəm qoymuşuq. Bəli, vibe ilə kod yazmaq — elə bil səninlə eyni dalğada olan birisi ilə duet edirsən. Sadəcə yazmaq deyil, “hiss eləmək”dən gedir söhbət.

vibe nədir?
Bu anlayışda “vibe” sadəcə əhval-ruhiyyə deyil. Burada məqsəd — kodun niyyətini, məntiqini, məqsədini süni intellektin anlaması və sənə həqiqətən əməkdaş kimi kömək etməsidir. Yəni artıq sən “bu funksiyanı yazım” demirsən, sən deyirsən:

“mən belə bir şey etmək istəyirəm” — və Cursor və ya Codium səni başa düşür, özü təklif edir, özü tamamlayır. Bəzən özündən də irəli gedib sənə:
“ay bala, burda niyə async yazmamısan?” — deyir.

texniki təkamül
VS Code zamanında sənə loru dildə desək: “autocompletion” təklif edirdi.

Vibe coding isə sənə “ağıllı” partnyor verir.

Cursor bu trendin liderlərindən biridir. Çünki o sadəcə sən yazanda kömək etmir — sən yazmamışdan əvvəl anlayır ki, sən nə etmək istəyirsən.

OpenAI və Anthropic kimi AI-lər isə bu prosesin mərkəzində duran texnologiyanı təmin edir.

niyə bu qədər fərqlidir?
Əvvəllər sən kodu yazırdın, AI tamamlayırdı. indi isə sən ideyanı danışırsan, AI kodu yazır. Bu da vibe coding-in mahiyyətidir: ideyadan realizasiyaya, arada olan texniki çətinliklər AI-nin boynundadır.

kod yoldaşlığı
Vibe coding, sanki təcrübəli bir yoldaşınla masada oturub, “bunu necə etsək daha yaxşı olar?” sualını verməyə bənzəyir. O yoldaş da sənə:

“Burda API qatırsan, amma authorization yoxdur”

“Bu performans problemi yaradacaq”

“Gör bu cür yazmaq daha səliqəlidir?”

— deyə bilər.

nəticə
Vibe coding gələcəyin kod yazma tərzidir. Hisslərlə, niyyətlərlə yazılan kodlar. Çünki gələcəyin proqramçısı sadəcə “kodçu” olmayacaq — düşünən, yön verən və yaradıcı olan biri olacaq.

Əvvəllər kod yazmaq məcburiyyət idi. indi vibe-lə yazmaq mümkündür.
Sən hiss et, o yazsın.

(bax: cursor)
(bax: vs code)
(baxma: capilot)

cursor

Süni intellektlə Gücləndirilmiş IDE
Nədir və kim yaradıbdır?
Cursor, Anysphere Inc şirkəti (MIT məzunları Sualeh Asif, Arvid Lunnemark, Aman Sanger və Michael Truell tərəfindən 2022-ci ildə quruldu) tərəfindən hazırlanmış süni intellekt dəstəyi olan inteqrasiya edilmiş kod redaktorudur . 2023-cü ildə istifadəyə verilib və Visual Studio Code‑un (VS Code) üstündə parlayan “AI-lə gücləndirilmiş” versiya olaraq görülür.

Tarixi və investisiyalar
2022: Anysphere quruldu və Cursor üçün planlar hazırlandı
2023: Cursor rəsmi olaraq buraxıldı və OpenAI-nin Seed fondundan 8 m$ investisiya alındı
Avqust 2024: Andreessen Horowitz-un rəhbərlik etdiyi A-dövrü investisiya ilə 60 m$ toplandı. Bu investisiyalarla proqnoz olunan dəyəri 400 m$ oldu
Noyabr 2024: Supermaven şirkətinin satın alınması elan edildi
Yanvar 2025: Thrive Capital və Andreessen Horowitz-un sərmayəsilə B-dövrü investisiya alındı – 105 m$ ətrafında; şirkətin dəyəri 2.5 mlrd$-a çatdı
May 2025: Cursor əsas “AI vibe coding” sahəsində lider startap hesab edilərək 900 m$‑lıq investisiya aldı və 9 mlrd$ dəyərində oldu

Məhsul və Funksionallıq
Tab tamamlama – VS Code‑a bənzəyən istifadəçi təcrübəsi, amma AI‑nin çoxlü sətir təklifləri ilə gücləndirilmişdir .

Agent Mode – Böyük missiyalarda tablosu səliqə ilə idarə edən süni intellekt asistentidir .

Sözügedən kod bazası indekslənməsi – Bütün fayllarla çalışıb kontekstuual cavablar verə bilir .

“Smart rewrites” və terminal əmrlərinin avtomatlaşdırılması – Lint düzəlişləri, spesifik AI komandaları və kod yenidən yazım proseslərini dəstəkləyir.

Privacy mode – Kod heç bir serverə göndərilmir; Cursor SOC 2 sertifikatlıdır

Bazar Dəyərləndirməsi
AI kod generatorları sahəsində qüvvətli startaplardan biri oldu – A-dövrü, B‑dövrü investisiyalarla çox güclü maliyyə dəstəyi təmin edilib .

Cursor 100 m$‑dan çox illik gəlir əldə edib, hal‑hazırda təmiz mənfəət yoxdur – əsas xərc AI foundational modellərinə ödənişdir.

Bazar münasibətləri və rəqabətlər
Microsoft VS Code + Copilot: Cursor bu kombinə qarşı güclü rəqibdir – bir çox istifadəçi tab tamamlama, multi-fayl dəyişiklik və IDE‑yə inteqrasiya keyfiyyətinə görə Cursor-u üstün sayır .

Windsurf / Codeium: OpenAI‑nin 3 mlrd$ dəyərində satınalma razılaşması zamanı ortaya çıxdı; bazar "vibe coding" trendləri də WC aid alındı.

Tech nəhənglər: Google, Microsoft, Amazon kimi şirkətlər Cursor‑u daxili istifadə üçün test edir; Amazon Cursor istifadə edəcək inkişaf mərhələsindədir . Google CEO‑su Sundar Pichai “delightful vibe coding” ifadəsini Cursor ilə həyata keçirildiyini vurğulayıb.

Nəticə
Cursor bir IDE-dən çoxdur – bu, süni intellektin kod dünyasında necə “qarışa” biləcəyinin real nümunəsidir. Ciddi valyasiya artımları və gəlir nailiyyətləri onu sübut edir ki, AI kod generatorları artıq gələcəkdə mühüm rol oynayacaq. Amazon və Google-nın da daxil olması göstərir ki, Cursor texnologiya səhvinə çevrilməyəcək, əksinə geniş qəbul görəcək.

notebooklm

Google tərəfindən təqdim edilən yeni bir ai alətidir. əsas özəlliyi məlumatları öz bazasından yox sizin ona berdiyiniz qaynaqlar üzərindən işləyib sizə asand formada təqdim etməsidir. daxilində bir çox özəlliyi var ona verdiyiniz mənbələri işləyib sizin istədiyiniz formada 2 nəfərlik podcast hazırlaya da bilir. hətta siz özünüz də podcasta canlı olaraq qoşulub danışa bilirsiz. elə bil ki jeo rogan podcastı yaradılır və sizin mənbələriniz üzrəindən bir mövzu altında danışıqlar gedir.

(youtube: )

azov

AZOV (tam adı: Azov batalyonu) — əvvəlcə könüllü silahlı dəstə kimi formalaşan, sonra isə Ukrayna Milli Qvardiyasının tərkibinə daxil edilmiş xüsusi təyinatlı hərbi birlikdir. Onun əsas xüsusiyyətləri və tarixçəsi belədir:

Qısa tarixi:
2014-cü ilin mayında Donbasda baş verən separatçı hərəkatlara qarşı döyüşmək üçün könüllü döyüşçülərlə yaradılıb.

ilk dəfə Mariupol şəhərində aktiv hərbi əməliyyatlarda iştirak edərək adını geniş ictimaiyyətə tanıtdı.

Daha sonra rəsmi olaraq Ukrayna Daxili işlər Nazirliyinə tabe olan Milli Qvardiyanın tərkib hissəsinə çevrildi.

Əsas funksiyası:
Şərqi Ukraynada (Donetsk və Luqansk bölgələri) Rusiya dəstəkli separatçılara qarşı döyüşlərdə iştirak edib.

2022-ci ildə Mariupolun müdafiəsi zamanı Azov döyüşçüləri uzun müddət Azovstal zavodunda mühasirəyə düşmüş, lakin ciddi müqavimət göstərmişdilər.

Məşhurluq və mübahisələr:
Hərbi bacarıqları və motivasiyası ilə tanınır.

Lakin bəziləri tərəfindən ultramillətçi və ya sağçı ideologiyalara yaxınlığı səbəbilə tənqid olunub. Bu səbəbdən beynəlxalq mediada və bəzi siyasi dairələrdə mübahisəli reputasiyası var.

Ukrayna hökuməti Azov-un dövlət strukturlarına inteqrasiyasını əsas gətirərək bu iddiaları rədd edir.

Azov təkcə bir hərbi birlik deyil, həm də ideoloji və simvolik bir qüvvə kimi Ukrayna daxilində və xaricində müzakirə mövzusudur. Onlar üçün “Azov” təkcə silah deyil — həm də milli müqavimətin simvoludur.


yutub kanal
https://www.youtube.com/@AZOV_Brigade/videos