+387
Hər şeydən öncə bildirim ki, həyatda ən sehirli şey olan qoxulardan danışmaq bəsit və bu qədər qısa deyil ama konkret olaraq həm elmi həm də öz fikirlərimlə miksləyib Ne olduğunu izah etməyə çalışacam. Zaman keçir, həyat şəraitimiz dəyişir, həyatımızdakı insanlar dəyişir ... Amma dəyişməyən bir şey olur ki, onun vasitəsilə sən istənilən zaman tunelinə bir anda səyahət edə bilirsən, bir qoxu — əvvəllər hardasa hiss etdiyin, sənə tanış gələn o tək bir qoxu — səni illər əvvələ, çoxdan unudulmuş bildiyin bir ana aparmaq gücünə sahibdir. Ən qəribəsi də budur ki, o qoxu sənə ilk olaraq onunla birgə yaşadığın ən güclü, ən dərin anı xatırladır. Bu bəzən saf bir xoşbəxt anın, bəzən də içində fırtınalar qopan bir anın ola bilər. Yegin ki, buna görə də qoxular bəzən doğma, bəzən də qəribə bir hiss buraxır insanın zehniyyətinde. Amma yenə də, nə qədər qəribə olsa da, çox zaman yaxşı və gözəl xatirələri yaşatmaqda ən önəmli vasitədir mənə görə.
İnsan beynində qoxuların yaddaşla bu qədər sıx bağlı olması təsadüfi deyil. Qoxu duyğusu beyində digər duyğulardan fərqli və daha birbaşa bir yolla işlənir. Ən maraqlısı isə odur ki, qoxular emosiyalar və xatirələrlə birbaşa əlaqəli olan beyin bölgələrinə, xüsusilə limbik sistemə bağlıdır. Limbik sistemin əsas hissələrindən biri olan amigdala (emosiyaların emalı) və hipokampus (yaddaşın formalaşması) qoxu siqnallarını qəbul edən ilk bölgələrdəndir.
Bu o deməkdir ki, bir qoxu hiss etdiyimiz zaman beynimizdə emosional və yaddaşla bağlı hissələr eyni anda aktivləşir( çox maraqlıdır bu hissə çünki çox zaman emosiyalar ortaya girende bizdə yaddaşımız yalnız bir ana fokus olur amma qoxu hafizəsi bu faktın da üstündən keçirrr) . Ona görə də, müəyyən bir qoxu illər öncə yaşadığımız bir hadisəni bütün detallarına qədər bizə xatırlada bilər.
Digər duyğularla müqayisədə — görmə, eşitmə, toxunma və dad hissləri beyində daha çox filtrdən keçərək şüurlu şəkildə işlənir. Amma qoxu, burundakı reseptorlar vasitəsilə birbaşa olaraq limbik sistemə ötürülür. Bu səbəbdən qoxular bəzən insanın ağlına gəlməyəcək qədər qədim və dərin xatirələri oyada bilir.
Qoxu yaddaşı — insan psixologiyasında və xatirələrində ən güclü iz buraxan duyğulardan biridir. Bu sahə elmdə "Proust effekti" adı ilə də tanınır — fransız yazıçı Marcel Proustun bir hekayəsində qəhrəmanın çaya batırdığı peçenye qoxusunun onu uşaqlıq xatirələrinə aparması ilə bağlıdır.
Beynimiz qoxularla bağlı yaşanan anları daha uzun müddət, daha canlı və daha emosional şəkildə yadda saxlayır. Və bəzən bir qoxu, sözlərin, şəkillərin və səslərin heç edə bilmədiyini bir anın içində edə bilir: unutduğunu sandığın hissləri yenidən canlandırmaq kimi..
Sadə deyimlə desəm qoxular sehirlidir... Onlar təkcə hiss deyil, zamana açılan bir qapıdır konkret. Bir anlıq içine çəkirsən və artıq orda deyilsən – illər əvvəl yaşadığın bir günün içindəsən. Çünki insan beyni qoxularla xatirələr arasında görünməz körpülər qurur. Bu körpülər isə bizi gündəlik həyatın monotonluğundan çıxarıb sadəce o, anlara qaytarır. Çox vaxt yaşadığımız günlər bir-birinin eyni olur, gündəlik işlər, yorğunluq, təkrarlar... Amma bir qoxu, bize o rutin axar içindən sadəce fərqlənən "ənn" anları xatırladır.
Həyatın müəyyən mərhələsində istifadə etdiyin bir ətir, sənə o dövrün içində yaşadığın ən parlaq anı gətirir göz önünə. Təbii ki, bəzi qoxular bizə acı xatirələri də xatırlada bilər. Amma əgər həmin qoxuya iki fərqli hiss — həm yaxşı, həm də pis bir xatirə bağlanıbsa, insan beyni nədənsə xoş olanı seçir,ən azından bu mende həmişə belə olub, çünki bəlkə də yaddaşımız pis anları unudaraq, ruhumuzu qorumağa çalışır. Elə bu səbəbdəndir ki, tanış bir qoxu hiss etdiyimiz anda gözlərimizin önündə həmin zaman dilimindəki xoşbəxt anları canlandırır.
Məncə, qoxular xatirələri canlı saxlaya bilen ən gözəl yollardan biridir. Əgər sevdiyin bir qoxunu istifadə edən bir insan varsa, o qoxu sənə artıq təkcə ətir deyil — o insanın özü kimi gəlir. Hətta illər keçsə belə, o qoxunu bir yerdə duyanda öz-özünə soruşursan: "Görəsən, burdadır?" Çünki o qoxu artıq sənin üçün bir simvoldur — bir hissin, bir insanın, bir dönəmin simvolu...çox sehrli bir duyğudur, deja vu səbəbidir..
Qoxular zamanın tozunu silib unudulmuş anları üzə çıxarır. Onları içinə çəkdikcə, çoxdan yaddan çıxmış detallar sanki yenidən rəng alır, canlanır, danışmağa başlayır. İnsan unudan varlıqdır... Zaman keçdikcə, nəinki anların detallarını, bəzən o anların özünü də unuduruq. amma insan ne qədər unutqandırsa beyin de bir o qeder vəfalıdır.. Yəni sən bəzi xatirələrin silindiyini düşünsən də , beynimizin bir küncündə sənin üçün saxlayır ki, kim bilə bilər bəlkə nə zamansa qabağına o anları xatırladan bir vasitə çıxarda sən də yenidən xatırlayıb xoşbəxt olarsan...
Kim bilir... Bəlkə də random bir qoxu bizi bir anda, heç gözləmədiyimiz bir anın içine aparıb hislerimizin və emosiyalarimızin tarazlığını pozmağa səbəb ola bilər...
