43. quran nə tarix, nə əxlaq, nə iqtisadiyyat, nə elm, nə də ədəbiyyat kitabıdır. əlimizdə onu müqayisə edə biləcəyimiz ikinci bir kitab yoxdur.
quran bəşəriyyət tarixinin ən çox oxunan, ancaq ən az başa düşülən və bizə tez-tez - hər şeyə hakim olmaq üçün çalışıb həyatını yaşanmaz hala çevirmə (bələd, 5-6), yaxşılığı qarşılıq gözləmədən et (muhamməd, 7), özünü böyük görüb insanları əzərək dostlarını özündən uzaqlaşdırma (hucurat, 10), özünü çox böyük görmə (müdəssir, 1-5), hər şeyin öhdəsindən gələ bilməyəcəyini heç vaxt unutma (təkvir, 25-27), çarəsizliyə düşmə. hər zaman bir ümid işığının olduğunu unutma (bəqərə, 156), tənqidin kəskin bir bıçaq olduğunu unutma. deyəcəyin sözü əvvəlcədən ölç, sonra de (maun, 4-5), etdiyin yaxşılıqları unut. tez-tez xatırladaraq onları dəyərdən salma (bəqərə, 263), ölümdən qorxmaq əvəzinə, ölüm gerçəyi ilə üzləş (vaqiə, 83-87), sənə edilən pisliyin qarşılığını vermək əvəzinə hirsinin keçib getməsini gözlə (furqan, 63), ən çətin zamanlarında belə ümidsizliyə qapılma (tövbə, 40), səni narahat edəcək işlərdən uzaq dur (inşirah, 1-3), yalana qətiyyən yaxınlaşma (saff, 2), heç bir sirrin sonuna qədər gizli qalmayacağını unutma (mücadilə, 7), mərhəmətli olmaqdan heç vaxt üz döndərmə (ibrahim, 42), ana və atana "off" belə demə (isra, 23), yaxşı bir dostun həyatda ən qiymətli varlıq olduğunu unutma (ənkəbut, 41), öz mənafeyini güdmə. ədalətli davran (rəhman, 7-9), sözünün üstündə durmamağın utanc gətirən bir hərəkət olduğunu unutma (ənfal, 56) kimi mesajlar verən və bir çoxlarımız üçün indiyə qədər qaranlıq kitabdır. ümumiyyətlə biz, siz və ya sən quran deyəndə nə başa düşürük. şəriətidən bəli sən deyən quran da düzdür, amma hansı quran? nadanlıq əlində təkəbbür kimi saxlanılan quran? cinayət nizələrinin başında bayraq edilən quran? bunlar, yoxsa səhraya səpələnmiş vəhşi qəbilələri 25 ildən az bir müddət ərzində dünyanın müqəddəratını müəyyənləşdirən və dünyanı zəbt etmiş qüdrət sahiblərini əzişdirən ümmət halına salan, bir əsrdən də az olan zaman içərisində bəşər sivilizasiyası tarixində yeni və inqilabi bir mədəniyyət yaradan kitab?
quran ''allah adı'' ilə başlayaraq ''insanların adı'' ilə qurtaran kitabdır. o, səmavi kitabdır, lakin bugünkü möminlərin təsəvvürünün və müasir imansızların gümanlarının əksinə olaraq, daha çox təbiətə, həyata, agahlığa, izzət, qüdrət, inkişaf, kamal və cihada diqqət edir. o, elə bir kitabdır ki, surələrindən 70-dən artığının adı insani məsələlərdən götürmüşdür. 30-dan artıq surəsinin adı maddi hadisələrdən götürülmüşdür. yalnız 2 surəsini adı isə ibadətdən götürülmüşdür. onlar da həcc və namazdır.
o, daşıyıcısı "ummi" - quranın öz dili ilə desək, nə kitab bilən, nə iman tanıyan, nə yazıb-oxuya bilən - olsa da , mürəkkəb, qələm və yazıya and içən bir kitabdır.
o, cihad barəsindəki ayələrinin sayı ibadət barəsindəki ayələrinin sayı ilə müqayisə edilməyəcək qədər olan bir kitabdır. elə bir kitabdır ki, onun ilk sözü "oxu!"dur və allahın iftixarı öyrətmək - insana "qələm" ilə öyrətməkdir (ələq, 1, 4), özü də kitab, qələm və təlim-tərbiyə məsələsi mövcud olmayan bədəvi və qəbilə quruluşlu cəmiyyətdə!
düşmənin hiyləsi və dostun nadanlığı ucbatından bu kitabın layını qatlayıb üzünü istifadə etdilər, mətnini tərk edib cildini yaydılar. daha adının mənası "oxunan" olan bu kitabı oxumadılar, ondan təbərrük və müqəddəsləşdirmək üçün istifadə etdilər. ondan zehni, ruhi və ictimai xəstəliklərə dərman istəmək əvəzinə, bel və qulunc ağrısı kimi cismani xəstəliklər üçün şəfa vasitəsinə çevrildi. onu oyaq ikən tərk edib, yatanda başlarının üstünə qoydular. nəhayət, indi gördüyün kimi ondan ölülər üçün istifadə edir, oxuyub ölənlərin ruhuna bağışlayırlar. onun sədası qəbristanlıqlarımızdan eşidilir. buna görə də ey mənim ziyalı bacı və qardaşım, sən onun dirilər arasından yığışdırılması, onun həyata təsirini kəsmək, səsini həm cihad səhnələrində, həm də ictihad mərkəzlərində boğmaq üçün nə qədər səylər göstərilməsindən xəbərsizsən.
dedilər ki, quran sözü ''qaraə'' (oxumaq) kökündən deyil, ''qaranə'' (bağlamaq) kökündən götürülüb. bunun da nəticəsində o, oxumaq kitabı deyil, yanda gəzdirilən və özünə yapışdırılan kitab olur. dedilər kimsə təkcə ''bismillahın'' ''b'' hərfinin nöqtəsində olan sirləri təfsir etmək istəsə, bir ömür bəs etməz. həmçinin dedilər:"quranın yetmiş batini var, həmin batinlərin də hər birinin yetmiş batini var..."
bəli bu düzdür, amma bunu qurana yaxınlaşmamaq mənasında izah edirlər. yəni kim quranı açıb oxusa, onun barəsində düşünsə və ondan bir şey başa düşsə, məhkum edilməli, başa düşdüyü fikirlər rədd edilmiş və şübhəli elan edilməlidir.
həmçinin dedilər:"quranın həqiqi mənası imamların yanındadır, gizli olan məxsus kitabdadır və ondan heç kəsin xəbəri yoxdur; o peyğəmbər ailəsində olub, sonra gizli şəkildə imamların birindən digərinə ötürülüb, nəhayət, qeybə çəkilmiş imamın əlinə çatıb". bu məlumat doğru da olsa, onun mənası quranı onların başqalarından daha yaxşı başa düşmələridir. bu, təbii və məntiqli bir məsələdir. lakin onlar belə nəticə çıxarıblar ki, quran sirli və bəşəriyyətin dərk edə bilmədiyi müəmmalı bir kitabdır.
dedilər:''kim quranı öz ağlı ilə təfsir etsə, özünü cəhənnəmdəki yerinə hazırlasın". halbuki peyğəmbərin hədisi "kim quranı öz nəzər və rəyi ilə təfsir etsə, özünü cəhənnəmdəki yerinə hazırlasın"dır. bu çox elmi və məntiqli bir sözdür. bu, tədqiqatda bir qaydadır. həqiqət axtarışında olan tədqiqatçı zehnindən şəxsi nəzərləri, əvvəlki əqidələri, avropalı alimlərin dili ilə desək, ''öncədən hasil olan qənaət''i ( pré jugement) çıxarmalıdır ki, hər hansı bir mətni təfsir edəndə onun mənasını dərk edə bilsin. daha bir söz və ifadəni zorla özünün əvvəlki rəyi ilə uyğunlaşdırmasın və onu özünün xüsusi baxış və əqidəsi ilə yozub izah etməsin. gördüyünüz kimi, hədisdəki "rəy" (şəxsi nəzər) sözünü necə məharətlə "ağıl" mənasında təqdim ediblər. hər hansı bir söz və kitabı oxumaq, başa düşmək və əməl etmək yalnız ağıl ilə mümküm olduğu üçün camaatı cəhənnəmə düşmək qorxusu ilə quran oxumaqdan, onu başa düşməkdən və ona əməl etməkdən çəkindiriblər. sonra "ağıl ilə təfsir etməyi" haram etmələrinə baxmayaraq, özləri həmin hədisin əksinə olaraq, quranı başdan-ayağa "öz rəyi əsasında təfsir edərək" təhrif ediblər. onu peyğəmbərin ətrafında olan bir neçə nəfəri - özü də onlardan qorxduğu üçün hətta onların özlərinin belə başa dmədikləri kinayə, işarə və dolayı ifadə ilə - tərif edərək öyən, yaxud söyüb pisləyən bir kitab halına salıblar.
hətta bəziləri daha pis sözlər deyiblər:"ümumiyyətlə, əsl quran zamanın imamının əlindədir. imam zühur edəndə onu özü ilə gətirəcək; əlimizdə olan quran əsl quran deyil, təhrif edilib, ondan bəzi ayələri çıxarıblar..."
bu söz baltanı lap kökündən vurur. islam düşmənləri onun kökünü nə qədər də zirəkliklə kəsmək istəyiblər! çünki fikirləşirdilər ki, quranın camaatın arasında bağlanması, səsinin batırılması, fikirlərinin məchul saxlanılması və tərk edilməsi, cild və cisminin rəvac tapması üçün hər nə qədər hazırlıq işləri görsələr də, yenə nə vaxtsa hansısa ziyalıların bunlara qulaq asmayıb həmin kitabı açıb oxumaları, ondan ilham almaları, müsəlmanların fikir ayrılıqları, etiqad ziddiyyətləri, firqələrə bölünmək və təfriqələrdə "bu ilahi ipdən yapışma"ları, islamın yenidən qurandan qaynayaraq müsəlmanların ölmüş xəstə, nadan, müşrik, bütpərəst, parçalanmış və tənəzzülə uğramış cəmiyyətinə yenidən vəhdət, həyat, hərəkət, agahlıq, məsuliyyət, istiqamət və intellektual irəliləmə bəxş etmək təhlükəsi var. buna görə də onlar belə bir faciə yaratdılar. "bu quranın əsl quran olmaması, quranın da imam kimi qeybdə və əllərdən uzaq olması"ndan ibarət mənfur şayiəni, islam və müsəlmanların həmişəlik məhvini təmin edən bu fikri yaymağa çalışdılar. onlar bu fikri hətta böyük alimlərin bir neçəsinin də zehninə salmağa belə nail oldular, məşhur, mühüm və geniş yayılmış kitablarda əks etdirdilər, hətta bəzi dəstələri bu faciəyə inandırdılar. lakin xoşbəxtlikdən bizim böyük alimlərimiz bu məsələdə də səhlənkarlıq etmədilər və yekdilliklə onların hamısı bu düşünülmüş məkrli planın kökünü kəsdilər.
ey mənim ziyalı dostum! məgər bunlar düşmənin qurandan qorxmasının nişanəsi deyil? məgər
düşmənin bu qorxusu sənin quranın həyat, qurtuluş və oyanışdakı rolu, bu kitabın yaradıcı olmasından əmin olmağın üçün yetərli deyil?
ziyalı dost, görürsən nələr edib, hansı işlərdən çıxıblar?
elə bir iş görüblər ki, oxumaq, düşünmək, başa düşmək, aydınlaşmaq, yol tapmaq, ayağa qalxmaq, əməl etmək kitabı olan quran, davamçılarını istiqamətləndirmək, həll yolu və insanı seçim məsuliyyəti göstərməkdə həqiqi istifadəsi yalnız istixarədən ibarət müqəddəs və təbərrük edilən bir əşyaya çevrilib. davamçılarının onun qarşısındakı vəzifəsi də ona təzim etmək, ehtiram göstərmək, əziz tutmaq, öpmək, dəstəmazsız əl vurmamaq, xüsusi qutuda saxlamaq, aynanın kənarına, uşağın qundağına, nişan xonçasına və təzə evə qoymaqdan, səfərə gedəni onun altından keçirməkdən ibarət olub... onun bəzi surə və ayələrindən də cadugərlik duaları, həmçinin cinlərin qarşısının alınması, köpün dəf edilməsi, xəstələrin şəfa tapması, zahı adamın, süd verən inəyin və dəlinin boynundan asmaq üçün cadu duaları, xüsusi qoruyucu dua və tilsim kimi istifadə edilir.
bir nəfər danışırdı ki, mən yetmiş nəfər olduqca ziyalı dindarın saxlanıldığı siyasi həbsxanaların birində bir məsələni araşdırmaq üçün bir dənə quran istədim, tapa bilmədim, lakin saydım həmin yetmiş nəfərdə bir dua kitabının müxtəlif çaplarından müxtəlif ölçülərdə yüz nüsxə vardı.
sən hansı qurandan danışırsan, ey mənim ziyalı qardaşım?! ey cəmiyyətin tənəzzülündən, intellektual gerilikdən, yaşadığın mühitin mədəniyyətinin zəifliyindən əziyyət çəkən məsuliyyətli müəllim, tələbə, tərcüməçi, yazıçı, mədəniyyət xadimi və liberal, hansı quran? ümumiyyətlə, məgər quranı kimsə - istər müxaliflərinin içində olsun, istərsə də tərəfdarlarının içində - tanıyır ki, sən onun barəsində hökm çıxarırsan?!
təəssübkeş avam bir adamın quranı oxumamış, tanımamış, başa düşməmiş qəbul etmək və ona iman gətirmək haqqı var. lakin sən insaflı ziyalının onun cildini açmadan, barəsində düşünmədən, onu başa düşmədən rədd etmək, ona inanmamaq haqqın yoxdur. sənin gümanının əksinə olaraq, quran öz ardıcılları ilə danışmaqdan qaldıqdan, cildinə pərəstiş edilməyə başlandıqdan, onun ruh, fikir və sözü tərk ediləndən müsəlmanlar xurafatçılığa, ictimai süstlüyə, intellektual geriliyə, saxta dini təəssübkeşliyə, elmi, iqtisadi və siyasi tənəzzülə düçar olublar.
ey xəbərdar ziyalı! əgər quranı açıb içini oxuya və nə dediyindən xəbərdar ola bilmirsənsə, əgər tarixlə tanış ola və bu kitabın insani inqilab yaratmaqda hansı heyrətamiz möcüzələr yaratdığını, yunan fəlsəfi uydurmalarından, hind xəyalpərəstliklərindən, bizans və iranın hərbi və zadəgan mədəniyyətlərindən, ərəb nadanlığı və vəhşiliyindən birdən-birə hansı möcüzəvi ümümbəşəri əqli, mədəni, siyasi, əxlaqi hərəkat və cərəyanı yaratdığını, bəşəriyyətin parça-parça olmuş cisminə hansı inqilabi ruhu üfürdüyünü, həmişə savad və səadətdən məhrum kütlələr arasında təqva və ədalət istəyi ilə hansı elmi, mənəvi və maddi mədəniyyəti formalaşdırdığını dərk edə bilmirsənsə, heç olmasa şimali afrikanın bizim əsrimizdəki inqilabi rəhbərlərinin sözlərinə ki qulaq asa bilərsən:
"şimali afrikada oyanış, azadlıq və antiimperializm hərəkatı şüarı bütün müsəlmanların qurana qayıdışı olan seyyid camal məktəbinin davamçısı məhəmməd əbduhun şimali afrikaya gəldiyi gündən başladı. o bütün islam alimlərini bir yerə toplayaraq onlardan istədi ki, qədim fəlsəfə və köhnə elmlərdə qərq olmaq, fiqh, üsul, kəlam və fəlsəfədə məhdudlaşmaq, metafiziki məsələlər irəli sürmək və ikinci dərəcəli məsələlərdə ifrat xırdaçılıq və zehni dərinliyə getmək əvəzinə, qurana üz tutsunlar, bütün qədim və müasir, islami və qeyri-islami elmlərdən bu "ismarış"ı düzgün başa düşmək üçün yararlansınlar, tənəzzülə uğramış və istismar edilən insanları, xurafat, təfriqə, dar düşüncə, təəssübkeşlik və nadanlığa düçar dindarları quranla tanış etməyə çalışsınlar, quranı həm elmi-dini dairələrdə, həm də avam kütlənin zehnində, ümumi kütlənin düşüncəsində önə çıxarsınlar..." (koloniya axşamı (la nuit coloniale) fərhət abbasi)
bundan sonra quran yenidən müsəlman cəmiyyətlərində gündəmə gəldi, tədris mərkəzlərində quranın öyrədilməsi, din alimləri arasında quranın təhqiq və təfsiri, ziyalı və mübarizlər arasında quran məsələləri, hətta kənd məktəblərində quranın təlimi həyati və əsas bir proqram olaraq vüsət aldı. bu yeniliyin səmərəsi o oldu ki, həmin vaxta kimi beyinləri uyuşduran və onlara öz bədbəxt taleyini - fransızların cəngində əsir olmağı - unutduran, onları mövhumat, köhnə kin-küdurət, əhəmiyyətsiz ixtilaflar, məzhəb toqquşmaları və cahilanə təəssübkeşliklərə sürükləyən din və rəvac tapmış dini əməl, əqidə və mərasimlər quranın bələdçiliyi ilə oyanış, məsuliyyət, özünüdərk, qüdrət və vəhdət amilinə çevrildi.
bundan öncə din adamlarının hər biri müstəmləkəçilərin əsarət boyunduruğu altında dinə və dini əməllərə üz tuturdular ki, allah, peyğəmbər, imamlar və övliyalar onların yalnız fərdi günahlarını bağışlasınlar. onlar yalnız fərdi ibadətlə axirət üçün savab toplamağa çalışırdılar.
halbuki həmin vaxt general arqo və luis salan bütün əlcəzair, tunis, mərakeş və mavritaniyanı fransanın insanlığa zidd koloniyası altında zəlil etmiş, onların sərvət, izzət və mədəniyyətini qarət edirdilər. general sustil öz oğlu ilə tilimsan cəngəlliklərində "ərəb ovu"na gedirdi ki, oğlu ox atmağı və ov etməyi öyrənsin. o, parisdə olan həyat yoldaşına belə yazırdı:"...hamımız yaxşıyıq, mən də yaxşıyam, itim də yaxşıdı, ərəbim də yaxşıdı..."
həmin qara günlərdə, həqarət və zillətli vəziyyətdə möminlərin hamısı zikr, dua və təvəssül etməklə, hətta bəzən nəzir, yemək ehsanı vermək və fərdi xeyriyyəçilik işləri görməklə "özlərinin cəhənnəm odundan azad olmaları" və öləndən sonra nicat tapmaları üçün çalışırdılar. lakin quran müqəddəslik taxçasından təlim və təfəkkür kürsüsünə qayıdandan sonra onlara öyrətdi ki, axirətdə nicat tapmağın yolu, dünyada nicat tapmaqdır və islamın cənnətinin yolu müsəlmanların azadlıq, oyaqlıq, izzət və elmindən keçir (cihad allahın özünün xüsusi dostları üçün açdığı cənnət qapılarından biridir. cihad təqva libası və allahın möhkəm zirehidir...buna görə də kim üz döndərərək onu tərk etsə, allah ona xarlıq və zillət, bəla və müsibət libası geyindirər, kiçiklik və alçaqlığa düçar edər." əli (ra), nəhcül-bəlağə, məhəmməd əbduhun şərhi, s75.).
kim bu dünyada xarlıqda ölsə, orada da xar olaraq diriləcək. "bu dünyada kor olan kəs axirətdə də kor olacaq."(isra, 72).
onlar başa düşdülər ki, islamda allaha yaxınlaşmağın yolu təəbbüd (köləlik) deyil, təfəkkürdür
həmçinin başa düşdülər ki, "zülmə boyun əyən zalımla əlbirdir (nəhcül-bəlağa), müsəlmanın həyatı "əqidə və cihad" üzərində möhkəmlənib (imam hüseyn ra) , peyğəmbərin və onun rəbbinin sünnəsi təlqin, ibadət, fərdi asketizm, uyuşdurucu ibadətlər deyil, "cihad və şəhidlik"dir. quranı gətirən şəxs rahib deyil, "müsəlləh peyğəmbər"dir (bu ifadə fransız rodinsona məxsusdur) və onun peyğəmbərliyinin hədəfi "agahlıq və ədalətdir" (hikmət və ədalət - quran).
bildilər ki, islamın allahı "dəmir"in (qüdrət təzahürünün) adını ədalət tərəzisinin sırasında, ədalət tərəzisinin adını isə kitab və vəhyin yanında çəkir (hədid, 25). başa düşdülər ki, islami imana malik cəmiyyətin nişanəsi "özününkülərlə yumşaqlıq, düşmənə qarşı sərtlik" (fəth, 29), baş ucalığı və izzətdir (munafiqun, 8).
indi əgər onlar müstəmləkədirlərsə, fransanın koloniya əsarət zəncirlərində xar və əsirdirlərsə, özününkülərə qarşı kinli, bədbin və təəssübkeş, yadlar önündə isə mülayim, səhlənkar, vəziyyəti ilə barışan və laqeyddirlərsə, deməli, din adı ilə malik olduqları, islam adı ilə əməl etdikləri şeylər nə din, nə də islamdır. hətta dinlərinin qəti və aydın hökmü olan namaz, dua, həcc və orucları nə namazdır, nə dua, nə həcc, nə də orucdur. əgər belə olsaydılar, bir təsiri də olardı.
bu "başa düşmələr"in hamısını insanlara quran öyrətdi və onları ayıltdı. onlar başa düşdülər ki, ən böyük dini vəzifələri hər şeydən qabaq cəmiyyətin intellektual tənəzzülünə səbəb olan amillərin kökünü kəsməyin vacibliyidir. anladılar ki, cəbr (məcburiyyət) və ixtiyar, allahın zatı və sifətlərinin əlaqəsi barəsində danışmaq, ağanın qulun boynunda olan haqlarını araşdırmaq, pak və murdar şeylərin daha bir növünün tapılması, yaxud ziyarət ilə şəhadət savabı əldə etmək əvəzinə, əllərinə silah alıb fransız müstəmləkəçilərini qovmalıdırlar. bunu etdilər və biz tənəzzülə uğramış kütlənin oyanışının, din gücü və quranın dəvəti ilə cihada başlamalarının şahidi olduq. din və islamı özünün tənəzzülə uğramış qədim formasında görüb ondan qaçmış, digər məktəb və ideologiyalara iman gətirmiş, nəticədə dini toplumdan uzaqlaşmış və özləri üçün cəmiyyətdən kənarda qalmış bir sinif düzəltmiş qeyri-dini ziyalılar da həm islama, həm də müsəlmanlara tərəf qayıtdılar, həm iman qazandılar, həm xalq kütləsinə birləşdilər. buna görə də kütlə düşüncəsizlik və təəssübkeşlikdən, ziyalılar isə islama qayıdaraq qərbpərəstlikdən qurtuldu.
buna görə də hətta afrika kommunist partiyasının keçmiş sədri və məşhur marksist mütəfəkkir əmmar ouzeqan kimi şəxs düşüncəli şəkildə islama qayıtdı və özünün, adını hz.peyğəmbərin məşhur "ən üstün cihad zalım rəhbərin qarşısında deyilən haqq sözüdür" hədisindən götürdüyü "ən üstün mübarizə" (le meilleur combat) adlı kitabını yazdı. əlcəzair tələbələrinin milli təşkilatı (m.n.e.m.a.) özünə "əlcəzair müsəlman tələbə təşkilatı" adını seçdi.
bu dövrdə islam təkcə dindar kütlənin arasında yeni ruh və istiqamət tapmadı, materialist və dinə əks ziyalıların gözündə də güclü və iman doğuran cazibə qazandı. əlcəzair kommunist partiyasının rəsmi orqanı olan "əlcəzair respublikası" qəzetinin baş redaktoru fransız əsilli henri alleg kimi şəxs də partiya göstərişlərinin əksinə olaraq islam mücahidlərinin sırasına qoşulmuş və həbsxanadan belə yazmışdı: "belə bir yerdə mənə verilən heyrətamiz işkəncələrdən danışmağım səviyyəsizlik olar...burada hər saat mərtəbələrin otaqlarının birindən həbsxananın həyətinə bir mücahid atırlar. mən onların üst-başlarından da məlum olduğu kimi, uzunmüddətli və dəhşətli işkəncələrə məruz qalmış halda ağızları qan içində və partladılmış halda məşhur bir duadan anlaşılmaz bir sözü dodaqlarının altında zümzümə etdiklərini görürəm (yəqin ki, onlar kəlimeyi-şəhadətlərini deyirlərmiş və o, fransız olduğu üçün bunu başa düşmürmüş). mən həmin sözlərin və onların nə dediklərinin mənasını bilmirəm. amma bircə onu bilirəm ki, dünyanın bütün fəlsəfi məktəb və ideologiyaları arasında etiqad bəslədiyim yeganə şey həmin anlaşılmaz sözlərdir".
həmin illərdə, həmin qərblilərin və həmin əsrin gerçəklikləri qarşısında bütün bu qələbələrin əldə edilməsinin yeganə səbəbi müsəlmanların quranın təbərrük deyil, oxumaq üçün, pərəstiş edilməli müqəddəs əşya və büt deyil, dinləməli ismarış olduğunu başa düşmələri olmuşdu. onlar başa düşdülər ki, quran "mana" - ünsiyyət və əl çəkmək nəticəsində əşya və şəxslərə keçən və onlara qeyb təsiri göstərən sirli qüvvə deyil, "kəlam"dır. onda düşüncə yatıb. buna görə də əgər quran cəmiyyətdə "kitab" olsa, oxunsa, başa düşülsə, önə çəkilsə və möminlərə: "o danışır, sənə müraciət edir, gərək, qulaq asasan, qulaq asıb görəsən nə deyir - deyilsə (quranın buyurduğu "quran oxunan zaman ona qulaq asın və susun" (əraf, 204) ayəsinin də mənası budur, yoxsa ki, onda məqsəd müqəddəs dini bir avaza qulaq asmaq deyil), qurtuluş bəxş edər, oyanış yaradar və onları formalaşdırar. o özünün bu qüdrətini təkcə keçmişdə göstərməyib, elə bu gün də belədir. o, təkcə qədim bizans və iran imperiyaları qarşısında deyil, müasir imperializm qarşısında da həmin xüsusiyyətə malikdir.
buna görə də fransa imperializminin afrikadakı vəhşi canavarı olmuş fransız general sustil belə deyirdi: "quran dini kitab deyil, dinə zidd kitabdır. o, müsəlmanları zahidlik, ibadət, sülh, əfv, allah, ölüm, ruh, metafizik sirlər, həyat fəlsəfəsi və insanın son taleyi barəsində düşünməyə dəvət etmək əvəzinə, müharibə, qələbə, intiqam, üsyan, dünyanı fəth etmək və qənimət əldə etməyə çağırır...
aşağı kütlələr arasında heç bir kitab quran qədər təhrikedici və üsyankar deyil, öz sehirli sözləri və həyəcanlə melodik ahəngi ilə kin və düşmənçiliklərə təsir etmir, qürur, kin-küdurət və siyasi gərginlik maraqlarını oyatmır..."
ingiltərə koloniyaçılığını gücləndirmiş yəhudi məsləkli baş nazir william ewart gladstonenun sözünü eşitmisiniz. o, ingiltərə parlamentində quranı qəzəblə tribunaya çırparaq belə demişdi:" nə qədər ki bu kitab müsəlmanların arasındadır, müsəlman ölkələrində təhlükəsizlik və onların ingiltərə müstəmləkəçiliyi qarşısında itaətkarlıq göstərməsi qeyri-mümkündür".
bu təhqirlər bu kitabın insanın düşüncə, hiss və cəmiyyətinə təsirini hamıdan çox təcrübə etmiş - o vaxt müsəlmanlar hələ onunla tanış idilər - xəbərdar və məlumatlı düşmənlərin dilindən çıxır. onların quranın cəmiyyətlərin oyanış, hərəkət, başucalığı və qurtuluşundakı ictimai və ideoloji rolu barəsindəki qənaətləri müfəssir və alimlərin nəzərlərindən daha real və dəqiqdir. çünki onlar həm düşməndirlər və təəssübkeşlik etmirlər, həm də ictimaiyyət və siyasət adamı, əməl və reallıqla ünsiyyətdədirlər, mücərrəd, zehni və xəyali məfhumlardan uzaqdırlar.
düzdür, onlar müsəlman əhalini istismar edənlərin dili ilə danışır, müsəlmanların koloniya rejimindəki zülm, təcavüzkarlıq və qarət müqabilindəki oyanış, dirçəliş, düşməni əzişdirmək və dözümsüzlüyündən əziyyət çəkən islam düşmənlərinin mövqeyindən çıxış edir, başıaşağı, dərdi-sərsiz, dözümlü, mühafizəkar, "mütləq sülh", qane, "hər işdə bir xeyir var" fəlsəfəsinə etiqad bəsləyən nəcib milləti, yaxud afrika, asiya və latın amerikasının axirətə pərəstiş edən dinlərinə bağlı, dünyadan qaçan, zahid, sufi məsləkli, dünya həyatının gözəllik və cazibədarlığından uzaq millətləri sevirlər, amma dedikləri həqiqətdir.
onlar quranın oxunmasının - əgər oxunsa - anlaşılmaz, axirət savabı qazanmaq və nənə-babanın ruhuna bağışlamaq üçün bir dua kimi deyil, bir kitab kimi oxunmasının necə oyanış, hərəkət və izzət yaratdığını, iman qüvvəsinin zülm və nadanlıq əleyhinə qüdrət və üsyana çevrildiyini hamıdan yaxşı bilirlər.
görün, quran müsəlman icmasını (bütün cəhətlərdən, tam xırdalıqlarına kimi bugünkü müsəlman cəmiyyət və ya dəstələrinin tam əksi olaraq) necə təsvir edir:
''o kəslər üçün ki, rəbbinin dəvətini qəbul edər (iman gətirər), namaz qılar, işlərini öz aralarında məsləhət-məşvərətlə görər, onlara verdiyimiz ruzidən (allah yolunda) sərf edərlər. və o kəslər üçün ki, onlar zülmə (təcavüzə) məruz qaldıqda (həddi aşmadan) intiqam alarlar (zalımdan zülmü müqabilində əvəz çıxar, caniyə də etdiyi cinayətin cəzası nədirsə, onu verərlər).hər hansı bir pisliyin cəzası onun özü kimi bir pislikdir. bununla belə hər kəs (pislik edəni) bağışlasa və (onunla) barışsa, onun mükafatı allaha aiddir. həqiqətən, o, zalımları sevməz!
zülmə məruz qaldıqdan sonra (həddi aşmadan) əvəzini çıxanlara heç bir cəza verilməz (onların heç bir günahı yoxdur, uğradıqları haqsızlığın əvəzini çıxmışlar). (şura, 38-41).
məşhur mədəniyyət tarixi kitabının müəllifi will durant quranın əxlaq üslubu və dəvət istiqamətləri barəsində bəzi sözlər deyir ki, bundan general sustilin nədən narahatlıq keçirdiyini və afrika cəmiyyəti üçün hansı dini arzuladığını başa düşmək mümkündür.
will durant deyir:"quranın "sizə qarşı həddini aşanlara siz də həmin ölçüdə həddi aşın (cavab verin)" (bəqərə, 191) ayəsini incilin "əgər sənin sol üzünə şillə vursalar, sağ üzünü qabağa ver. əgər əbanı istəsələr, çıxart cübnəni də hədiyyə et" ayəsi ilə müqayisə edəndə belə məlum olur ki, quran "kişi əxləqı"nı, incil isə "qadın əxlaqı"nı öyrədir".
bəli, ey yaşadığı cəmiyyətin intellektual gerilik və tənəzzülündən narahatlıq keçirən və quranı bu möminlərin əlində olan kimi qəbul edən haqpərəst ziyalı! ziyalı, məsələlərə səthi yanaşmayan şəxsdir. sən quranı necə və harda tanımısan? sənin tanıdığın və gördüyün quran dünən zor və zülm nizəsinin başında hiyləgərlik alətinə çevrildiyi kimi, bu gün də nadanlıq və hiylənin əslində istixarə və təbərrük vasitəsinə çevrilmiş müqəddəs şeydir.
quranı avamyana, yəni eynilə ona etiqad bəsləyən avam kimi tanımaq lazım deyil. onu bir kitab olaraq açmaq, oxumaq, dərk etmək, onun tarixə təsirini araşdırmaq, son 150 ildə onun asiya və afrikada müstəmləkəçilərin ideoloji, mədəni və siyasi hücumları müqabilindəki rolunu tədqiq etmək lazımdır. bundan sonra onu tanıyar, dərk edər və bilərsən ki, o, düşüncə, azadlıq, ədalət və qüdrət kitabıdır.