1. bugünkü misir , sudanın şimalı , hicaz , suriya və çox vaxt türkiyənin çukurova ovasını əhatə edən dövlət. niyə imperiya adlandırmadım? çünki , imperiya qərbli anlayışdır və bu dövlətlər ( osmanlı da daxil ) heç bir zaman özlərinə imperiya və ya onun ekvalenti olan hər hansı şərqli termin işlətməyiblər. məmlük adı onlara müasir tarixçiliyin verdiyi addır. tarixi qaynaqlarda məmlük dövləti adlandırılmayıblar. məmlük adının izahına keçmədən öncə dövlətin rəsmi adına və dövrün ərəbdilli qaynaqları dövləti necə adlandırıb onu aydınlaşdıraq ki , türklərin " kavram karmaşası " dediyi hadisə baş verməsin.
tarixdə türkiyə adını istifadə edən ilk dövlət misir məmlükləridir. dövrün ərəbdilli qaynaqları dövləti " əl- dəvlə -əl- türkiyyə " və ya " devlet - ül etrak " yəni " türklərin dövləti " adlandırır. etrak ərəbcə türk sözünün cəmidir . ekrad isə kürt sözünün cəmidir. bundan başqa " əl - dəvlə -əl türkiyyə- əl çərkəziyə " , " dəvlə -əl çərkəziyyə " , hülakü xanın əsgəri olub qısa bir müddət sultanlıq edən adil ketboğanın dövründə "əl-dəvlə -əl monqol" , 2 sülalənin adına görə " əl-dəvlə-əl bəhriyyə " və " əl -dəvlə - əl bürciyyə " də adlanıb. bir əlavə də edim ki , müxtəlif dövrlərdə müxtəlif sultanlarında adı ilə də adlanıb.bütün bu adlar içərisində ən yayğını isə " əl-dəvlə-əl- türkiyyə " olmuşdur.
məmlük sözü ərəbcə kölə deməkdir. bu dövlətin sultanları kölə olmuşlar və orta asiyadan , dəşti-qıpçaqdan , şimali qafqazdan kölə olaraq gətirilib , təlim görüb orduda xidmət etmişlərdir. bu köləlik bizim bildiyimiz ev köləliyi deyildi. şərt bu idi ki , əsgər kölələr uğur qazanıb orduya girdikdə , kölə statusları ləğv edilir , onlarda özlərinə bunu bəxş edən dövlətə ömür boyu sadiq qalma andı içirdi. bu kölələr etnik mənşə etibarilə müxtəlif olublar. türk mənşəli qıpçaq-kumanlar , oğuzlar , qafqaz mənşəli çərkəz ( adıgey) və gürcülər bu kölələrin əksəriyyətini təşkil edirdi. elə məhz bu 2 etnik mənşəyə görə məmlük tarixi və 2 sülalə formalaşdı.
1. dövlətin qurulmasından yəni , 1250-ci ildən 1382-ci ilə qədər türk qıpçaq-kuman kölə əsgərlərin sultanlıq etdiyi dövr , bəhriyyə məmlükləri dövrü
2. 1382-ci ildən çərkəz mənşəli kölə sultanların idarə etdiyi bürci məmlükləri dövrü
türk mənşəli kölə uşaqların təlim gördüyü hərbi baza nil çayındakı bir adada olduğu üçün gələcəyin türk sultanlarına bəhriyyə məmlükləri , yəni su və ya çay məmlükləri deyildi. ərəbcə bəhr su , yerinə görə isə dəniz və ya çay mənasına da gəlir. bağlantını qurmaq üçün azərbaycanda uzun müddət alınan su vergisi bəhrə , osmanlının son dövrlərindəki dəniz nazirliyi isə " bahriye nezareti " adlanıb
bürci məmlüklərinin adı isə çərkəz mənşəli kölələr qahirədəki qalada təlim gördükləri üçün onlara bürc yəni qala bürcü mənasında bürci adı verildi.
1250-ci ildə sonuncu əyyubi sultanı salih əyyub öler və onun türk xanımı şəcər-əd-dür özünü sultan elan edir. bu hadisə ordu içində xoş təəssürat yaratmadığına görə , xanım sultanımız ordunun türk qıpçaq komandiri izzəddin aybəklə evlənir. aybək sultan olur və rəsmi olaraq kölə əsgərlərin hakimiyyəti başlayır. tarixdə monqolları ilk dəfə bunlar məğlub edir. 1260-cı ildə ayn-calut döyüşündə hülakü xanın komandanı ketboğanı sultan qutuz və komandan baybarsın başçılığı ilə məğlub edirlər. misir müsəlman məmləkətlərinin qalası halına gəlir. monqollardan qaçan islam alimləri misirə pənah gətirir. döyüşdən sonra baybars qutuzu bəzi vədlərinə xilaf çıxdığı üçün öldürür və sultan olur. baybars dövrü misirin qızıl dövrü adlanır. xarici siyasətdə anadolu bəyliklərini monqollara qarşı dəstəkləyir. 1277-ci ildə elbistanda monqolları yenə məğlub edir. ancaq bu döyüşdən sonra diplomatik münasibətlər yaxşı alınmadığı üçün bu döyüşdəki qalibiyyət müəyyən mənada əhəmiyyətsiz olur. belə rəvayət edilir ki , sultan baybars bir gecə saraydan dərviş paltarında çıxaraq doğulduğu torpaqlara - dəşti - qıpçağa gedir. sonrakı taleyi haqda məlumat yoxdur. baybars monqol ekspansiyasının qarşısını müəyyən mənada alır və müsəlmanların protektoru olur. çünki abbasi xəlifələrini də artıq misirdə himayə edirdilər. 1382-ci ildə bəhriyyə məmlüklərini bürcilər əvəz edir. ilk sultan bərquq olur. yanlış xatırlamıramsa, bərquq ərəbcə alma deməkdir. 15-ci əsrin sonlarına doğru məmlüklər və osmanlılar arasında xırda sərhəd münaqişələri yaranır. qismən də olsa məmlüklər bu münaqişələrdə qalib gəlir və sultan 2.bayezid məmlük üstünlüyünü tanıyır. 1516-cı ildə yavuz sultan səlim mərcidabık müharibəsində yaşlı sultan kansu əl-gavrinin ordusunu məğlub edir. 1517-ci ildə də ridaniyədə adil tomanbayın ordusunu məğlub edib , dövlətə son qoyur.
məmlüklərin türk və misir tarixində yeri çox müstəsnadır. bugün , beynəlxalq əlaqələrdə misir yaxın şərq və islam dünyasındakı ağırlığını müəyyən mənada məmlüklərə borcludur. məmlüklər güclü islami dövlət ənənəsini güclü arisokratik sistemləri ilə birləşdirib , möhkəm dövlət yaratmışdılar. məmlüklər orduda və sarayda qəti şəkildə türk dilindən istifadə ediblər. asimilyasiyaya uğramamaq üçün islami əsərləri , fars əsərlərini qıpçaq türkcəsinə tərcümə elətdirib , geniş türkcə kitabxanalar qurublar. saraylarında dəvadari kimi böyük tarixçi -vakanuvisi himayə ediblər. türk məmluk şairi seyfi sarayi hələ o dövrdə , sədinin " gülüstan və bustan"ını qıpçaq türkcəsinə tərcümə edib. öz danışdıqları qıpçaq türkcəsini həqiqi türkcə adlandırıb , yaxın şərqin islamı qəbul etmiş oğuzlarının ( türkmənlər) dilini isə pozulmuş türkcə adlandırıblar. misirin digər yaxın şərq ölkələrinə görə sənət , memari , elm və b. sahələrdə üstan olması da məmlük mirasının qazanclarıdır. müsəlman tacirlərin ticarətlərinin qeydinə qalmaq üçün də uzun müddət portuqaliyalılarla məlum dənizlərdə mübarizə aparıblar.
diplomatik münasibətləri də çox maraqlı olub . ismaili-xaşaxaşilərlərdən , qıpçaqlaşan qızıl ordaya kimi müttəfiqlik əlaqələri qurublar.
sonda isə misir məmlük dövləti adlandırmama səbəb isə 1. kölə yəni məmlük dövlətinin 1206-cı ildə hindistanda qurulmasıdır. dehli sultanlığı deyə bilinən bu dövlət də qıpçaq kölə əsgərlər tərəfindən quruldu.
bugün hələ də misirdə məmlük soyundan gəldiyi ilə öyünən əsilzadə ailələri mövcuddur