3. Bütün mahiyyəti Azərbaycan əsilli Amerikalı tarixçi Firuz Kazımzadənin sitatı ilə təsvir edilə bilər: "Soyqırımlara görə məsuliyyəti hər hansısa tərəfə aid etmək düzgün olmazdı. Göründüyü kimi bəzi situasiyalarda (Bakı, Yelizavetpol) ilk atəşi azərbaycanlılar, digər hallarda isə (Şuşa, Tiflis) ilk atəşi ermənilər tərəfindən açıldığını iddia etmək olar". Sitata əlavə olaraq, bildirmək istəyirəm ki, bu hadisələrə bir etnosun digər etnosa irrasional nifrəti və yer üzündən silmək istəyi prizmasından baxmaq tam düzgün deyil, belə təlatümün yaranması öz əsasında çətin siyasi, iqtisadi, sosial və konfensional münaqişələri birləşdirir. Məsəlçün, imperiya hakimiyyətinin müsəlman (həmin dövr üçün "azərbaycanlı" anlayışına ekvivalentdir) əhaliyə qarşı diskriminativ islahatları haqları tapdalanmıslarda daha çox səlahiyyətlərə sahib olan ermənilərə qarşı nifrət oyadırdı. Köçürülən ermənilərin müstəqil və azad dövlət qurmaq istəmələri onlara qarşı azərbaycanlılarda ikrah hissi oyadırdı. Bu konfliktlərin sayını daha çox davam etmək olar.
Bu nifrət fitilinin hansı anda və nəyin nəticəsində partlaması məsələsində elmi cəmiyyətdə konsensus mövcud deyil. Versiyalardan birinə görə, iğtişaşlar Bakı şəhərində müsəlman məktəblinin və baqqal sahibinin qətlə yetirilməsindən başladı. Digər versiyalara görə, iğtişaşlar çar hökumətinin artan erməni özünü dərk etməsinə qarşı atılmış provakasiya idi, belə ki, həmin ərəfələrdə Bakı çayxanalarında ermənilərin Məhərrəm ayında müsəlmanlara qarşı qırğın törədilməsi ilə bağlı şayiələr yayılırdı. Belə şayiələrin özünün əsasında hər hansı bir real təhlükə daşıması da maraqlı bir sualdır, bildiyimiz kimi, ermənilər azərbaycanlılara nisbətdə daha yaxşı təşkilatlanmaya malik idilər. Belə dumanlı mülahizələrin mövcudluğuna səbəb çar hökumətinin bu iğtişaşların səngiməsində olan vecsizliyi və hərəkətsizliyidir, çar hökuməti, situasiya ağlasığmaz vəhşiliklərə gətirib çıxarmayana qədər, heç bir real və effektiv addımlar atmırdı. Və, beləliklə, Bakıda başlayan iğtişaşlar bütün Cənubi Qafqaz ərazisində iki etnos arasında amansız və dəhşətli müharibəyə gətirib çıxartdı. Bakı, Yelizavetpol, irəvan, Naxçıvan, Şuşa və digərləri səngimək bilməyən döyüş meydanına çevrilmişdi. iğtişaşların gedişatında fonda cücərən və aktiv fazasında olan birinci rus inqilabını da unutmaq olmaz, çar hökuməti münaqişə ocağının stabilləşməsində lazımi tədbirlər görə bilmirdi.
Məşədi Əzizbəyovla barədə xatirələrdə ona aid edilən belə bir sitat gətirilir: "həm erməni, həm türk kütlələri özlüyündə baş vermişlərdə günahkar deyillər. Əhalinin bir hissəsini digər hissəsinə qarşı qoyan rejim bu hadisələrdə günahkardir". Və, məncə, bu hadisələrə verilən ən adekvat və analitik xarakteristkalardan biridir.
Bu iğtişaşların və toqquşmaların nəticələri isə dəhşətlidir. Məşhur qafqazşünas və Azərbaycanla bağlı əsərlərin müəllifi Tadeuş Svetoxovskiyə əsasən, 128 erməni və 158 azərbaycanlılarla məskunlaşmış kənd və yaşayış məskənləri məhv edilmiş, ümumi itkilərin sayı 3 mindən 10 minə qədər dəyişir.
Təəssüf ki, bu hadisələrlə bağlı müfəssəl araşdırma olmadığından konsensusa gəlmək yaxın dövrlərdə mümkün sayılmır.