14. siyasi cəhətdən azərbaycanda və başda müsəlman ölkələri olmaqla əksər dünya ölkələrində bir çox insanlar tərəfindən səhv başa düşülən və şərh edilən konsept.
azərbaycanı götürək. 19-cu əsrdə azərbaycanda başlayan maariflənmə və aydınlanma prosesinin ən mühim səbəblərindən biri o vaxtkı cəmiyyətə olan dinin mənfi təsiri idi. islam dini və ya bu dinin mövhumatçılar tərəfindən şərhi o periodun cəmiyyətini inkişafdan salıb. qız uşaqlarının təhsillərindən qalmasının, qadınların ikinci sort insanlara çevrilməsinin ən böyük günahkarlarından biri din adamları olub. yəni o dövr üçün azərbaycan ziyalılarının etdikləri azad qadın anlayışılının qabağa çıxarılması, din adamlarının atəşli tənqidi və s. dünyəvilik oriyentasiyalı aktlar hamısı ingilsilər demiş valid və relevant idi.
ancaq hazırki azərbaycanda dünyəvilik faktorunun o period formasındakı kimi qabardılaraq önə çıxarılması, dinin cəmiyyətə ən böyük problem kimi göstərməyə çalışmaq dünya və azərbaycan sosiumunu-cəmiyyətini oxuyamamaq deməkdir. din artıq digər ölkə müsəlmanları kimi azərbaycan müsəlmanları üçün də teologiya olmaqdan çıxıb bir şəxsiyyət, identitiklik rəmzinə çevrilib. qəliz dildən keçim adam dilinə. yəni ki azərbaycanlı bir dindar üçün ağalar məmmədov, seymur baycan, günel mövlud və şaykalarının hicabı tənqidi ilə azərbaycan polisinin onun hicablı yoldaşını çırpıb hicabını çıxartması arasında heç bir fərq yoxdu. azərbaycan dindar təbəqəsi yeni yazıçı tayfasının din oriyentasiyalı tənqidlərini özünün maariflənməsindən tərəf olan proses kimi qavramır. onu polisin etdikləri kimi xaricdə kafelərdə oturanların din tənqidləri də incidir, çünki namazı da hicabı da öz şəxsiyyətinə cəmləyib. dinə qarşı tənqidlər azərbaycan dindarı tərəfindən ona yuxarıdan aşağı baxan insanların nizələri kimi görsənir aydınlanma kimi yox* onsuzda ağaların günelin dərdinin maarifləndirmək olmadığını özününüz məndən yaxşı bilirsiz * ki zaten soxum o cəmiyyətə ki onu günel mövlud maarifləndirir . yəni din 21-ci əsr dindarının sosial həyatının son dərəcə əhəmiyyətli faktorudur. dövlət strukturlarında məhkəmədə qayğını görməyən kasıb azərbaycan insanı ümidi yaradanda və onun qayda-qanunlarında görür. bu son dərəcə təbii bir prosesdir. getdikcə bu dini mənimsəyir və bu din onun identikliliyinin vacib və heç bir zaman ayrılmayacaq bir parçasına çevrilir. azərbaycanda bir insanın nurçulardan kömək almasını, ərzaq və ya maddi yardım almasını qınamaq daha absurddu. soruşmaq lazımdı bu insana imkansız dövründə qurban payı aparan nurçular və ya digər dindar qrupların daha faydası toxunub yoxsa ali və nino-da oturub "ay blət ölkədə dindarlar çoxalır, keçmişə qayıdırıq" deyən kafe yazıçısının? o insan artıq dinin və dini qrupların onu ölkədəki digər təbəqələrdən daha yaxşı anladığını görəndə o dinə istər-istəməz daha da bağlanır.
bu xarici ölkələrə baxdığımızda çox çox daha aydın görsənir. gəl elə götürək qonşularımız iran və türkiyəni. iranda şah hakimiyyəti vaxtında öz haqqları üçün çölə çıxan işçilər güllələnir, monarxiyanı tənqid edən ziyalılara qarşı repressiyalar tədbiq olunurdu. eyni şey türkiyədə də oldu kemalist militarist-bürokratiya əllərində şərab operalara, baletlərə gedərək anadolu insanına yuxarıdan baxıb yobaz və s. deyib, türkiyə şərqini ac buraxıb, qızlarının təhsil haqqlarını alıb inanclı insanların həyatlarını zəhər edirdi. ərdoğan, fəthullah gülən, mursi və xomeyni kimi personalarının yüksəlişinə yaxın şərq insanlarının illər ərzində bu elitizm və kasıbçılıqdan gördükləri səbəb oldu. fəthullah gülən icması və ya ərdoğan bu kasıb insanlara yuxarıdan baxmadı onun vəziyyətinin nisbtən yaxşılaşmasına səbəb oldu və beləlikcə islam dini yaxın şərq insanı və bu tip liderlərin arasında ortaq bir nöqtəyə çevrildi. şah pəhləvinin həyata keçirdiyi sekyularizm axundovun sekulyarizmi deyildi. şah öz insanını "qamçılayan" militarist bir despot idi, axundov isə öz insanını gözünü açmaq istəyən ziyalı. yəni ki, o dövr üçün din adamları idi cəmiyyətin qabağındakı problem bu dövr cəmiyyətinin qabağındakı problemlər isə ben ali, mübarək kimi sekulyar diktatorlardır. yəni o vaxt mollanın üzünə tüpürmüş seyid əzim 1978-də iran şahının üzünə tüpürərdi. ərəb baharı da xalqların iliyini sümürən bu elitist-sekulyar rejimlərə görə meydana gəldi.
odur ki, fikrimi yekunlaşdırıb demək istəyirəm ki sekulyarizm bəzən yanlış əllərdə olduqda və əsasən də siyasi aspektdən baxdığımızda cəmiyyətin böyük bir hissəsinin simpatiya ilə baxdığı mövhum olmaya bilər və beləliklə də fransız inqilabının bəşəriyyətə öyrətdiyi sekulyarizm xəttindən çıxıb əhəmiyyətsiz bir sosial anlayışa çevrilər.