1. Məşhur ingilis iqtisadçı, əhali artımı və onun doğuracağı nəticələr üzrə çalışan sosial sahə alimi Tomas Robert Maltusun adı ilə bağlı olan konsepsiya. Tomas Maltus Kembric universitetini bitirərək ruhani adını almış və keşiş kimi fəaliyyət göstərmişdir. Bu illərdən başlayaraq maltus özünün pessimist nəzriyyələrini formalaşdırmağa başlamışdır. Onun sosial nəzəriyyələri sənaye inqilabı zamanı öz populyarlığını itirsə də, hal-hazırda öz aktuallığına yenidən qovuşmuşdur. Belə ki, “Time” jurnalı Maltusa haqq qazandırmaqla yanaşı onu peyğəmbər adlandırmaqdan belə çəkinməmişdir. Adıçəkilən sosial nəzəriyyələr maltusun ən məşhur kitabı olan “an essay on the principles of population” əsərində boy göstərib. Maltusun fikrincə, dünya əhalisi üzərində nəzarət zəruridir. Nəzarətin olmaması isə bəşər övladının sonunu gətirəcək. Maltus bu hipotezinə dayaq olaraq dünya əhalisi və yaşayış resurslarınının artımını göstərir. Belə ki, onun nəticəsinə əsasən, dünya əhalisinin artımı həndəsi silsilə üzrə baş verir (2,4,8,16,32,64). Onlara lazım olan yaşayış resurlarının artımı isə ədədi silsilə üzrə baş verir (2,4,6,8,10,12). Buna görə də, müəyyən müddət intervalında əhalinin sayını azaltmaq, yaxud dövlətin əhalinin artımına nəzarəti vacibdir. Maltus gec evlənmək və az uşaq sahibi olmaq kimi ideyaların qanun kimi qüvvəyə minməsinin tərəfdarı idi. Həmçinin o, epidemiya və müharibələri zəruri hesab edir, döyüşə gedən generallara qibtə edir, xəstəliklərin çarəsini tapan alimləri isə qınayırdı. insanların qurtuluşunu məhvində görən maltus təklif edirdi ki:

“Yoxsul çevrələrə təmizliyi tövsiyə etməyin əvəzinə, onları buna zidd olan vərdişlər yönündə cəsarətləndirməliyik. Şəhərlərimizdəki yolları daha dar etməli, evləri daha izdihamlı yerlərə çevirməli və vəbanın yayılması üçün səy göstərməliyik. Çöllüklərdə kəndlərimizi durğun su kənarlarında tikməli, məskunlaşmanın bataqlıq sahələrdə və zərərli şərtlərlə də olsa, edilməsini təşviq etməliyik. Ancaq hər şeydən kənar, zərərli xəstəliklər üçün alınan xüsusi tədbirləri və bəzi xəstəlikləri kökündən yox etmək üçün layihələr təşkil edib insanlığa xidmət etdiklərini düşünən xeyriyyəçiləri (ki, bu insanlar səhvə yol vermişlər) qınamalıyıq.”

Maltusun fikirləri XIX əsrdə populyar nəzəriyyələrdən biri olmuşdur. Maltusun davamçıları (maltusçular) onun proqnozlarını doğru hesab edirdilər. Lakin XIX əsrdə olan sənaye inqilabı ərzaq bolluğuna səbəb olmuş, qiymətlər ucuzlaşmış və avropada aclıq aradan qalxmışdı. Buna görə də, onun tezisi bir çoxları tərəfindən (bunların içində karl marks və fridrix engel kimi adlar da var idi.) əsassız iddia adlandırılmışdı. Tənqidçilər bunun səbəbini maltusun sənaye inqilabı və onun gətirəcəyi məhsuldarlıq artımını proqnozlaşdıra bilməməsində görürdü. XX əsrin əvvəllərində maltusun fikirləri artıq öz əhəmiyyətini itirmişdi. Texnologiyanın inkişafı ilə ərzaq ehtiyatı daha da artmışdı. Buna baxmayaraq, bu dövrdə də maltusun davamçılarına (neo-maltusçular) rast gəlmək mümkün idi. Neo-maltusçular isə ərzaq bolluğunun səbəbini texnologiyanın inkişafı ilə əlaqələndirir, və texnologiyanın insanlara olan köməyinin məhdud olduğunu bildirirdilər. Çox keçmir ki, XX əsrin 60-cı illərində baby boom baş verir və dünya populyasiyasında güclü artım müşahidə olunur. Ərzaq ehtiyyatı azalmağa doğru gedir. Neo-maltusçular isə “Təbiət öz qisasını alacaqdır. Belə iş olmaz. insanlar dovşan kimi artır və təbiəti bütün resurslardan məhrum edirlər.” bəyanatı ilə bütün dünyanı xəbərdar etməyə çalışırdılar.

Müasir dövrdə olan xəstəlik və müharibələrdə neo-maltusçuların əli olduğu güman edilir. Çünki, onların fikrincə, insan artımı ya böyük faciəyə səbəb olacaq, ya da təbiət bunu requlasiya etmək üçün müəyyən vasitələrdən istifadə edəcək. Tomas Maltusun öz sözü ilə desək, “Əgər insan təbiətlə münasibətlərini nizamlamasa, təbiət özü bunu edəcək.” Hal-hazırda bütün dünyanı əlinə alan koronavirus epidemiyasının neo-maltusçular tərəfindən törədildiyi, yaxud təbii proses olduğu sual altındadır. Lakin hər iki halda da maltusun dedikləri baş verir.