+8 əjdaha
1. sözün hər iki mənasında başını qumdan çölə çıxarmayanlardan fərqli olaraq, ömrünü cəmiyyətin islahına, müasir dövrdə meydana çıxan şübhələrə, gəncliyin suallarına cavab tapmağa həsr etmiş böyük filosof, görkəmli islam alimi.1919-cu ildə xorasan mahalının fəriman şəhərində anadan olur.
1931-ci ildən məşhəd şəhərində şəriət təhsili alır.
1937-ci ildə qum şəhərinə gəlir və burda məhəmmədhüseyn təbatəbaidən dərs alır. islam fəlsəfəsi, fiqh və üsul, sosiologiya, psixologiya, tarix, təfsir, islam sxolastikası və s. sahələr üzrə böyük nailiyyətlər əldə edir.
1967-ci ildə bir neçə nəfər dostu ilə irşad islam mədəniyyət mərkəzini təsis edir. mütəhhəri ilə yanaşı əli şəriəti kimi şəxslər də burada çıxış etməyə başlayırlar.
1979-cu ildə sui-qəsd nəticəsində başından aldığı güllə yarası ilə şəhid edilir.
mütəhhəri öz zəmanəsini dərindən tədqiq edərək onu lazımınca tanımağa çalışırdı. o, bu barədə özünün "gənc nəslin yönləndirilməsi" adlı məqaləsində yazır:
"biz hazırda çox mühüm bir sual qarşısında dayanmışıq. yaşadığımız dövrdən, onda baş verən mühüm dəyişikliklərdən xəbərsizik. bəzən əvvəlcədən haqqında kifayət qədər tədqiqatlar aparmadığımız mövzularla rastlaşırıq..."
mütəhhəri bu məsələyə həddindən artıq diqqət yetirir, dövri problemləri vaxtında və hətta bəzən vaxtından da qabaq analiz etməyi bacarır və islam baxımından bu məsələnin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu dərk edir və yüksək istedadı sayəsində islamın sosioloji məsələlərinin öyrənilməsinin həddən artıq əhəmiyyətli olmasını başa düşür.
mütəhhəri bilirdi ki, müasir dövrün şübhələrinə keçmiş dövrlərin klassik izahları ilə cavab vermək mümkün deyil. o "dini mədrəsələrin müasir vəzifələri" adlı məqaləsində yazır:
"əgər biz müasir dövrü 80 il bundan əvvəlki dövrlə müqayisə etsək, o dövrdə yaşayan cəmiyyətin bir növ qapalı cəmiyyət olduğunun şahidi olarıq. həmin cəmiyyətdə ideoloji məsələlərin və ictimai anlayışların hamısı kənar yerlərdən deyil, dini mədrəsələr və ruhanilər tərəfindən verilirdi. o dövrdə demək olar ki, yad fikirlərin xalq arasında yayılması mümkün deyildi...
artıq müasir dövrdə həmin tarazlıq pozulub və biz müntəzəm olaraq ibtidai-orta məktəblərdə, ali məktəblərdə, kiv-də, iclas və konfranslarda minlərlə yeni fikirlərin yayılmasının şahidi oluruq".
məhz bu yeni fikirlər yeni ictimai təbəqənin formalaşmasına səbəb olurdu. mütəhhəri bu ictimai təbəqəni "gənc nəsil" və ya "gənclərin təfəkkürü" adlandırır.
"gənc nəsil dedikdə, məqsəd ancaq cavanlar deyil, təhsil almaq və yeni mədəniyyətlərlə tanışlıq nəticəsində özünəməxsus təfəkkür tərzinə sahib olan müxtəlif yaşlı şəxslərdir. başqa sözlə desək, burada hər hansı bir təfəkkür nəticəsində müəyyən şəkildə formalaşmış bir ictimai təbəqə nəzərdə tutulur".
yeni ictimai təbəqənin ən böyük xüsusiyyətlərindən biri, onların öz dini etiqadlarına şübhə ilə yanaşmalarıdır.
"yaşadığımız dövr, dini və etiqadi baxımdan hamı üçün, xüsusilə gənc nəsil üçün iztirab, böhran və çaşğınlıq əsridir. dövr-şərait bir sıra problemlər yaratmış, unudulmuş köhnə sualları bir daha ortaya atmışdır".
mütəhhəri qarşısında müxtəlif fikirlərin təsiri nəticəsində formalaşmış, beyni suallarla, şübhələrlə dolu gənc bir nəsil dayanırdı. bu gənc nəslin əsas xüsusiyyətlərindən biri onların dini məsələlərə şübhə ilə yanaşmaları olmuşdur və o üzərinə düşən vəzifəni, bu nəsli şübhələrdən uzaqlaşdırıb, yəqinə çatdırmaqda görmüş və bu işi həyata keçirmək üçün məhz qələmini işə salmışdır.
"əlimə qələm alaraq kitab və ya məqalə yazmağa başladığım son 20 il ərzində, bütün yazılarımda düşündüyüm yeganə şey yaşadığımız əsrdə islami məsələlər barəsində yaranmış sual və şübhələri həll etmək olub.
yazılarım bəzisi fəlsəfi, bəzisi ictimai, bəzisi isə fiqhi və əxlaqidir. həmin yazıların mövzuları bir-birindən tamamilə fərqli olsalar da, onların hamısının ümumi hədəfi yalnız və yalnız bir şey olub.
mütəhhəri, dövrünün azsaylı alimlərindən idi ki, dövrün tələbini, aktual olan məsələləri bilirdi və bu yolda ömrünü fəda edirdi. mütəhhəri bilirdi ki, səmavi dində cavabsız sual yoxdur. cavabsız qalan sualların, islamın yanlış tanınmasının səbəbi məhz bu dinin himayəçisi olduqlarını iddia edən məsuliyyətsiz şəxslərdir:
" 14 əsrdən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, islam hələ də tanınmaz qalmış bir dindir. bu dinin həqiqətləri uzun müddət xalq arasında təhrif olunmuş formalarda əks olunub. bəzi şəxslərin dindən qaçmasının əsas səbəbi də bu ad altında aparılmış səhv təlimlərdir. bu müqəddəs dinə hazırda da ən çox zərbə vuranlar zahirdə onu himayə etmək istəyən iddiaçılardır. bir tərəfdən də əsrin islamı himayə etmək istəyən iddiaçılarının məsuliyyətsizlikləri bu dinin müxtəlif sahələrdə ideoloji hücumlara məruz qalmasına səbəb olub. buna görə də mən öz bacarığım çərçivəsində bu sahədə əlimdən gələni etmək fikrindəyəm".
"...öz istedad və qabiliyyətim çərçivəsində islami məsələlər barəsindəki problemləri həll etməyə, həqiqətləri olduğu kimi açıqlamağa və əgər əməli azğınlıqların qarşısını ala bilmirəmsə də, heç olmasa fikri və ideoloji azğınlıqlarla mübarizə aparmağa, xüsusilə islam düşmənlərinin əllərində bəhanə olan məsələlərin aydınlaşdırılmasına çalışmamışam".
kitabları(farsca):
tohid, adl-e-elahi, nobowat, ma'ad (the return), hamase-e-husaini, seiry dar nahj al-balagha, seiry dar sirey'e a'emeye at-har, seiry dar sirey'e nabavi, insan-e-kamel, payambar-e-ommi, osool-e falsafa va ravesh-e-realism, sharh-e-manzume, imamat va rahbary, dah goftar, bist goftar, panzdah goftar, azadi-e-ma'navi, ashneya'ei ba quran (being familiar with quran), ayande-e- enghlab-e-islami, ehyaye tafakor-e-islami, akhlagh-e-jensi, islam va niazha-ye-jahan, emdadhaye gheibi dar zendegi-e-bashar, ensas va sarenevesht, panj maghale, ta'lim va tarbiyat dar islam, jazebe va dafe'eye ali, jehad, haj, hekmat-ha va andarz-ha, khatemiyat, khatm-e- nobowat, khadamat-e-moteghabel-e-islam va iran, dastan-e-rastan, darshaye asfar, shesh maghale, erfan-e-hafez, elale gerayesh be madigary, fetrat, falsafe-ye-akhlagh, falsafe-ye- tarikh, ghiam va enghelab-e-mahdi, koliyat-e-olume islami, goft va gooye chahar shanbe, masaleye hejab, masaleye reba, masaleye shenakht, maghalate falsafi, moghadameyi bar jahanbiniye islami, nabard-e-hagh va batel, nezam-e-hoghoghe zan dar islam, nazari bar nezame eghtesadiye islam, naghdi bar marxism, nehzat-haye islami dar 100 sale akhir, sexual ethics in islam and in the western world (ing.), vela'ha va velayat-ha, azadegi, ayineye jam.
ingilis dilində:
the awaited saviour, the goal of life, guiding the youth of a new generation, the islamic modest dress, jurisprudence and its principles, light within me, the rights of women in islam man and his destiny, man and universe, master and mastership, sexual ethics in islam and in the western world, woman and her rights, spiritual discourses, polarization around the character of 'ali ibn abi talib.
azərbaycan dilində (ilk 4 kitab artıq tərcümə olunub. 5 və 6-cı kitablar tərcümə olunur) :
tövhid, həyatın hədəfi, kamil insan, ilahi ədalət, fitrət, haqq və batil savaşı, idrak nəzəriyyəsi (quran baxımından), materializmə yönəlmənin səbəbləri, islamda təlim-tərbiyə, fəlsəfə prinsipləri və realizm metodu (5 cilddə), insan və tale, əxlaq fəlsəfəsi, quran antropologiyası (quran insantanıması), peyğəmbərlik, marksizmi tənqid, imamət və rəhbərlik, mənəvi azadlıq, məad (ölümdən sonrakı həyat).