1. mütəxəsislərinin bütün kariyeraları boyu yalnız taylor düsturunu və rəqqas tənliyini təkrar-təkrar tədbiq etdiyi iddia olunan fizika sahəsi. hansı bölmədə məşğul olurlarsa olsunlar, nəzəri fiziklər bu iki silahdan istifadə edərək iş görürlər və yuxarıdakı iddianın sahibləri müəyyən qədər haqlıdırlar.
nəyə görə taylor düsturu?
taylor rəisin iddiasına görə istənilən kəsintisiz sonsuz dəfə törəməsi alına bilinən funksiya bir sonsuz çox hədli şəklində yazıla bilər. bu çox hədli doğurdan da sonsuza qədər yazılarsa eyni ilə sizin funksiyanızı verə bilər. amma kağız üzərində sonsuza qədər yazmaq mümkün olmadığı üçün taylor çoxhədlisini həmişə müəyyən qüvvətə qədər yazırlar. bunun nəticəsində də siz bir aproksimasiya, sadələşdirmə etmiş olursunuz. nəzəri fiziklər də eyni ilə bunu edirlər. bir fiziki asılılığın taylor çoxhədlisini verilən şərtlərə görə müəyyən qüvvətə qədər yazırlar. misal üçün xüsusi nisbilik nəzəriyyəsində enerjinin sürətdən asılılığı üçün verilən funksiya əslində nisbətən qəlizdir. bu funksiyanın taylor çoxhədlisi yazılır. çoxhədlini sıfırıncı qüvvətə
qədər yazarsaq e=mc`2 alırıq. bu şiddətli sadələşdirmə yalnız və yalnız cismin sürəti sıfıra bərabər olarsa doğrudur. əgər cisim relyativistik olmayan, yəni kiçik sürətə sahibdirsə, onda taylor çoxhədlisinin növbəti qüvvətini də yazmalıyıq. növbəti ifadə klassik kinetik enerjiyə mv`2/2 bərabərdir. deməli aydın olur ki, relyativistik sürətə sahib olmayan cismin toplam enerjisi mc`2+mv`2/2 kimi ifadə oluna bilər. cismin sürəti işıq sürətinə yaxınlaşdıqca çoxhədlinin 3-cü 4-cü 5-ci və s. qüvvətlərini də yazmaq lazım gəlir ki, bunlar da relyativistik effektlərə görə yaranan və ya alınan əlavə enerjilərdir. gördüyünüz kimi taylor çoxhədlisinin müxtəlif qüvvətlərini hesablamağa qatmaqla müxtəlif şərtlərdəki fiziki reallığı izah edə bilərik.
nəyə görə rəqqas tənliyi?
periodik olaraq təkrarlanan hərəkətə rəqsi hərəkət deyilir. rəqsi hərəkət sistemin tarazlığının pozulduğu istənilən yerdə yaranır. məsələn yellənçəyə toxunmazsaq o tarazlıq vəziyyətində qalır. amma onu bir tərəfə qaldırsaq irəli-geri hərəkət etməyə başlayacaq. bu hərəkət təkrarlandığı üçün rəqsi hərəkət adlanır. rəqqas tənliyi isə bu hərəkəti izah edən tənliyə deyilir. rəqqas tənliyinin özəlliyi odur ki, rəqqasın yerini dəyişmə sürəti tarazlığın nə dərəcədə pozulmasından asılıdır. əlavə bilgi: bir parametrin dəyişməsi onun birinci törəməsi, dəyişməsinin sürəti isə ikinci törəməsidir. yəni hərəkət tənliyində bir parametr və onun ikinci törəməsi varsa buna rəqqas tənliyi deyilir və yaranan hərəkət rəqsi hərəkətdir. bəs axı nəyə görə rəqsi hərəkət bu qədər vacibdir? çünki ətrafınızda gördüyünüz demək olar ki, bütün fiziki proseslər tarazlığın pozulması ilə yaranır və rəqsi hərəkətdir. məsələn su dalğaları, işıq, termodinamik proseslər və s. rəqsi hərəkətlə hətta səma cisimlərinin hərəkətini belə izah etmək mümkündür. çox dirəşsəniz iqtisadi qanuna uyğunluqları, yırtıcıların və ya şikarların bir bölgədəki sayını və s.-ni də rəqqas tənliyi ilə izah edə bilərsiniz. bundan başqa ehtimal olunur ki, kainat özü belə bir natarazlıqdan yaranan rəqsi hərəkətdir, və big bang-in arxasından big crunch gəlir. mən çalışdım adi nümunələr verim, amma elementar zərrəciklərdən tutmuş akustikaya, meteorologiyaya qədər hər yerdə rəqqas tənliyinə rast gəlmək olar. çünki demək olar ki, bütün proseslər tarazlıq vəziyətinin müəyyən səbəblərə görə pozulmasıdır, və sistem rəqs edərək tarazlıq vəziyyətinə qayıtmaq istəyir.
not: zaman və məkandakı ulu tarazlığı pozduğuna görə tanrını şiddətlə qınayıram. oturmuşduq da.