1. azərbaycan dilində hərfi tərcüməsi tətbiqi davranış analizi olan, el arasında aba (applied behavior analysis) kimi tanınan , inkişaf ləngiməsi olan uşaqların psixo-pedaqoji reabilitasiyasında işlədilən metoddur. 1963 cü ildə autizm sindromlu şəxslərə ivar lovaas tərəfindən kaliforniya universitetində tətbiq olunmuşdur.
asperger sindromunu çıxmaq şərti ilə, klassik autizm sindromlu uşaqlar, filmlərdə gördüyünüz həmin qəhramanlardan kəskin fərqlənirlər. otur-dur , götür-ver kimi sadə (!) əmrlərin mənimsənilməsinə, uşaqdan , valideynin məsuliyyətindən asılı olaraq, 1-3 ay vaxt gedir. yəni bir autizm sindromlu şəxsin, adaptasiyası və inteqrasiyası illər alır. bu entry də, bu bacarıqların necə mənimsədilməsi haqqında olacaq.
adını çəkdiyimiz aba terapiya vasitəsi günümüzdə ən uğurlu metodlardan biridir. belə ki, kordinator , yəni terapist , aylıq inkişaf programını hazırlayır. programda əqli,nitq, özünə qulluq vərdişləri yer alır. bir ay ərzində bu uşaq bunlara yiyələnməlidir. kölgə müəllim deyilən bir anlayış var. bu şəxs uşaqla sutkanın yuxu saatları istisna olmaqla, bir yerdə olur. adətən bu valideynlərdən biri olur. terapiya zamanı uşağın həftənin 30-40 saatını təlimə həsr olunmalıdır. digər hallarda nəticə də yaxşı olmur. həmin kölgə müəllim də, bu inkişafın programının həyata keçirilməsində birbaşa rolu olur.
terapiya cəzalandırma və mükafatlandırma üzərində qurulub. cəzalandırma zamanı qəti şəkildə bədən xəsarətləri istisnadır. uşaqda olan mənfi və ya steriotip hərəkətlər müsbətə doğru dəyişilir. yəni uşağın iradəsi bu zaman nəzərə alınmır. nə qədər iyrənc səslənsə də, fikri başqa cür aydın izah etmək mükün olmadığından belə izah verə bilərəm- düşünün ki, bir meymun əhilləşdirilir. ancaq yenə də əsas məqsəd uşağa hər hansı vərdişin mənimsənilməsi üçün, təbii şəraitin yaradılmasıdır. məsələn , su istəyir. suyu ona verməyiniz üçün işarələrdən istifadə edir. su-sözünü işlətməyi üçün, suyu vermirik, sözü deməyi tələb edirik. sözü deyəndən sonra isə mükafatlandırmanı unutmuruq. mükafatlandırma, sevdiyi konfetlər, aylar ilə görmədiyi, şirniyyatlar ola bilər.qeyd edirəm, sevdiyi və uzun müddət məhrum olduğu şeylər. gündə konfeti yesəm, mənimdə vecimə olmaz, kiminsə konfetə görə mənə nə isə etdirməyi. və ya qırmızı rəngi öyrədirik. ana rənglər məlum olduğu kimi, qırmızı, sarı, göy, yaşıl. ilk öncə qırmızı və sarı öyrədilir, daha sonra bu iki rəngi fərləqndirmə bacarığı. uşağın qabağına sarı və qırmızı rəngdə olan iki dairə şəkli qoyulub, siz ondan qırmızı olanı seçməyi tələb edirsiniz, düzgün seçərsə, konfet, seçməzsə düzgün deyil sözünü işlədirsiniz. yox sözünün də işlədilmə limitinə, səs tonunuza fikir verməlisiniz. tutaq ki, uşaqda aqressiya var, yəni sizi dişləyirsə, vurusa, ən sərt cəzalandırma(üstünə qışırmaq və ya səs tonunuzu qaldırmaqdan) ibarət olmalıdır. bizə sadə görünən hər bir vərdişin mənimsənilməsi proqram şəklində, bir-birindən zəncirvari şəkildə asılı olaraq öyrədilir. terapiya təkcə autizm sindromu zamanı deyil, daun sindromlu, əqli geriliyi olan şəxslərın korreksiyasında istifadə olunur. rəsmi olaraq aba kursunu bitirməyiniz və terapist yaxud kordinator adını almağınız illər alır. çünki terapiyanın özü beş mərhələdən ibarətdir.