1. içəri heç işıq keçirməyən qaranlıq bir otaqda oyanmış olsanız saatın neçə olduğunu anlayabilməzsiniz. siz yatarkən beyniniz zaman alqılamasını dayandırdığı üçün oyandığınızda mütləq saata baxmağınız gərəkir. bizim üçün yeni gün oyandığımız anda başlayır. zamanın başlanğıc nöqtəsini bəlirləmək istəyiriksə təbii ki öncə kainatın oyanışına, "böyük partlama" ya geri qayıtmağımız lazımdı. çünki kainat bu möhtəşəm partlama ilə ortaya çıxdı. fizikaçılar bu mövzuda bir fikir birliyinə varabilməsə də, kainat-zaman qavramının partlama öncəsində var olmadığı fikri qəbul edilir. kainatın və zamanın başlanğıcını böyük partlama olaraq işarə edirik amma kosmosun oyanış anı gecikməli yaşanmış olabilər. abş clarkson universiteti fizikaçısı lawrence schulman kainatın keçmişində zamanın olmadığını düşünür. schulman, gördüyümüz hər şeyin əslində keçmişə dair olduğunu qeyd edir. misal, günəşdə çox böyük partlama gerçəkləşsə bunun görüntüsünün bizə gəlib çatma müddəti aramızdakı məsafəyi qət edən fotonlarla bəlirlənirdi. işığın parçaları neytral sürətdə ilərlədikləri üçün 149 milyon 600 min kilometrlik yolu qət etmələri təxminən 8 dəqiqə çəkir. buna görə günəşdəki partlamayı 8 dəqiqə gecikməynən görəbilirik. biz bu səhnəyə şahid olarkən o çoxdan partlamış olacaq. eyni hal böyük partlama üçün də geçərlidi. üstəlik kainatın ilk anları yüklü parçacıqlardan meydana gələn yoğun və isti bir plazma buluduna bənzəyirdi. fotonlar bu vəziyyətdə sərbəstcə hərəkət edəbilmir, uzaq nöqtələrə qədər çatabilmirdi. davam edən 380 min il beləcə keçdi. sonra elektron və protonlar bir araya gəlib atomları var etməyə başladı və beləcə fotonlar sərbəstcə hərəkət edəbildi. bu, kainatın tarixində bir dönüm nöqtəsi idi. bundan qabaq fotonlar sərbəst hərəkət edəbilmədiyi üçün dəyişimləri ölçmənin bir yolu tapılabilmirdi. bu doğruluqdan yola çıxan lawrence schulman, zamanın böyük partlama sırasında deyil, 380 min il sonra gerçəkləşən böyük dəyişimlə başlamış olabiləcəyinə inanır.