1. tarixdə bilinən ilk təktanrılı(monoteist( dindir.
tanrı tək idi və günəş tanrısı, yəni, aton adlanırdı. cəmi 20 il misirdə hakim din ola bilmişdi.
ilk dəfə e.ə. 14-cü əsrdə misir fironu ıv amenhotep tərəfindən yaradılıb. ibadət mərkəzi amarna(axetaton) şəhəri olur. və beləliklə "amenhotep" yəni, "amon məmnundur" adını dəyişib özünü exnaton ( günəş üfüqü) elan edib. bütün amon məbədlərini bağlatdırıb, kahinləri qovur və çoxtanrılılığa etiqadı qadağan edir. yeni aton məbədləri, gematonlar tikdirir.
xalqın fironları tanrı mərtəbəsinə yüksədilməsini qadağan edir, buna kəskin şəkildə qarşı çıxır. və bu dövrdən başlayaraq fironlar şəkillərdə tanrı kimi yox, olduqları kimi təsvir edilir.
exnaton onun barədə belə bir tərif vermişdi:
"tanrı uludur, birdir, təkdir. ondan başqası yoxdur. odur hər varlığı yaradan. bir ruhdur tanrı, görünməyən bir ruh. ta əzəldən var idi tanrı. heç bir şey yox ikən o vardı. hər şeyi o yaratdı. əzəldən bəri mövcud olan varlığı əbədiyyətə qədər sürəcək. gizlidir tanrı, kimsə görməyib onu. insanlara və yaratdıqlarına hər zaman sirr qalacaqdır".

belə qayda qanunlar da tərtib etdirir:

1) məbədlərə girməzdən qabaq əllər və ayaqlar müəyyən bir rituala əməl olunaraq yuyulur.
2) yaşlı insan yanlarına gəldikdə gənclər ayağa qalxırlar.
3) yaxınlıq əlaqəsindən(cinsi əlaqə) sonra mütləq yuyunulur.
4) məbədə girərkən pişiklərə və itlərə toxunulmamamlıdır, əgər toxunularsa əllər, ayaqlar və üz yuyulmalıdır.
5) bütlər qadağan edilir.
6) donuz əti qadağan edilir.
7) dini adət olaraq heyvan qurban kəsilir.
8) ölən insan üçün dəfn mərasimi keçirilir.
9) ruhun varlığına, ölümdən sonra həyata inam güclənir.

exnatondan sonra hakimiyyətə tutanxaton gəlir. atasının ölümünü amonun qəzəbinə bağlayır və adını dəyişərək tutanxamon edir.yenidən köhnə inanca qayıdaraq paytaxtı memfisə köçürür. fəqət onun da hakimiyyəti uzun sürmür, kahin ay tərəfindən hazırlanan sui-qəsd planına əsasən öldürülür. bu hadisələrdən sonra exnatonun nəslindən olanların bəzilərinin adları məbədlərdən silinir. tutanxamonu öldürtdükdən sonra heç bir varis olmadığından kahin ay şahzadə ilə evlənir və misir adətinə görə hakimiyyət ona keçir. lakin ordu komandanı horemheb onu devirərək taxt-taca sahib olur. exnatonun ölümündən sonra axetaton şəhəri yerlə yeksən edilir və onun ismi lənətlənmiş firon kimi tarixə düşür. təsadüfi deyil ki, ən çirkin firon heykəli də ona məxsusdur. exnatonun qəbrində aparılmış tədqiqatlara əsasən, burada heç bir mumiyalama prosesi olmayıb və çox güman ki, tək tanrı atonun əmrinə əsasən torpağa basdırılıb.
çoxtanrılı dinlərə etiqad olunan şəraitdə exnatonun minillik inancı kökündən dəyişməsi çox təəccüblü idi. ona görə də onun peyğəmbər olması barədə fərziyyələr var.
hətta exnatonun ibrahim peyğəmbər olması barədə də fikirlər irəli sürülür.


lakin ən maraqlı tədqiqat (bax: sigmund freud)a məxsusdur və o bu barədə "musa və monoteizm" adlı kitab yazıb. freuda görə əslində musa yəhudi deyil, milliyətcə misirli olub və əslində musa firon exnatonun özüdür. digər tədqiqatçılara görə isə, həzrəti musa axetaton şəhəri salındıqdan sonra buradakı aton məbədində rahib olub və axetatonun dağıdılmasından sonra misirdə yaşayan israilliləri öz tərəfinə çəkərək onlara yeni bir din gətirdiyini bildirir və onları misirdən çıxarır. bu çıxış dini kitablarda özünəməxsus rəvayətlərlə əks olunub. lakin tezliklə israillilər xəyanətkar çıxırlar və yenidən öz köhnə inanclarına qayıdırlar və musanı da öldürürlər. digər bir araşdırmaya görə isə kahin ay hakimiyyətə gəldikdən sonra axetatonda yaşayan və atona ibadət edən əhalini sürgün edir və musa ilə misirdən çıxan xalq elə axetatonun əhalisidir.