1. Başlıq açmağa çalışarkən bir xeyli əziyyət çəkdiyim Kredit faizləri yoxsa Azərbaycanda kredit faizlərinin yüksək olması haqqında götür-qoy elədiyim bir mövzuya toxunmaq istəyirəm. ikinci başlığı seçmədim çünki bəlkə nə vaxtsa faizlərdə enmə olar ona görə də mövzu qismən aktivliyini itirməsin.

Son 2-3 aydır qarşılaşdığım insanlardan kredit faizlərinin nə üçün yüksək olub-olmadığını soruşub dururam. Çoxu ümumiyyətlə kreditin 1-2% ilə verilməsi tərəfdarıdır. Təəssüf ki, bu həm cəmiyyətin düzgün mariffləndirilməməsi həm də bankların düzgün, açıq şəkildə məlumat verə bilməməsindən qaynaqlanır.

Inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatına görə valyutasına maraq olduğundan uçot dərəcəsi ( discount rate və ya refinancing rate) əhəmiyyətli şeydir. Amerika 2008-ci böhranından sonra Taylor qaydası'na əsasən hesablamalar edərək ölkənin uçot dərəcəsini təyin etməyə başladı. Bu daha düzgün versiya olduğundan bir çox Mərkəzi Banklar da bunu izləməyə başladı. Taylor qaydasına görə ÜMM hədəflənən dəyərdən aşağı çıxarsa həmin dəyərin 0.5% aşağısı, inflation hədəflənəndən yüksək çıxarsa həmin rəqəmdən 0.5% yuxarısı götürülməlidir. Beləcə uçot dərəcəsinin aşağı həddi ilə banklar investment alətlərindən istifadə edə bilər. Məsələn aşağı həddi 6%-dırsa. Banklar 6% ilə əlavə vəsaiti qiymətli kağızların alışı-satışında və s. istifadə edə bilər. Yuxarı həddi iləsə banklar kredit ala bilər. Məsələn Azərbaycanda yuxarı hədd axırıncı iclasa əsasən 7.5% təyin edilmişdir.

ipoteka fondu olduğu üçün əmlak kreditləri burdan alınmış sahəyə yönəldilir. Ona görə də mərkəzi bankın təyin elədiyi yuxarı hədd-ə əsasən banklar bu krediti ya istehlak kreditlərinə ya da biznes kreditlərə yönəldə bilər. Amma Mərkəzi Bankdan 7.5% ilə kredit almaq nə dərəcə asandır? Bunu gərək həmin qurumlar açıqlasın şəffaf şəkildə.

Bankları maliyyələşdirən depositlərdi və ADiF'inson qərarı ilə depositlərin siğortalanması 10%-dən 12%-ə qaldırıldı. Buna görə də maliyyə ehtiyacları olan banklar məcbur depozit faizlərini qaldırmalı oldular. Digər nüans da bankın xarici borcdur. Bir çox xarici təşkilat isə ölkəni riskli görür və faizləri həddindən artıq çox təklif edir bəziləri isə ümumiyyətlə təklif etmir. Məsələn derivativlər bağlamaq istədikdə Avropa ölkələri iSDA müqaviləsi tələb edir bu müqavilənin də imzalanması üçün Azərbaycan kredit agentlikləri tərəfindən yüksək dəyərləndirilməlidir ki, borc verən qurum daha sonra itirməsin. Məsələn hər kəsin bildiyi Beynəlxalq Bank'ın xarici borcu nəticəsində açılmış davalar var idi.

Buna görə də banklar məcburən yüksək faizlə borc almalı olurlar. Həm yüksək faizli deposit həm də yüksək faizli borc alan banklar da ölkənin risk meyarlarını ölçməli olurlar. Əhalinin yaşayış durumu, krediti qaytara bilmə qabiliyyətini və bu kimi faktorlara baxaraq bir faiz təyin edirlər. Hətta bu bir çox bankda cost of funds ilə də ölçülür. Belə olan halda isə həm kredit faizləri yüksəlir.

Hər şeydən öncə iqtisadiyyat güvən ( the economics of trust) məsələsidir. Güvən olmayan iqtisadiyyatda hər zamanlar risklər yüksəlməyə başlayır. Yüksələn risklər isə özü ilə bərabər faizləri yüksəldir.